Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Qo’ng`ir tusli sur tuproqlar. Bu tuproq tipi O’zbekistonda tog` oldida prolyuval tekisliklarda, qadimgi qoldiq platolarda (Ustyurt, Devxona, Qizilqumdagi qoldiq tog` etaklari) tarqalgan. Uning maydoni 11025 ming gektar. Shundan atigi 30 000 gektarida sug`orib ekin ekiladi. Qo’ng`ir tusli sur tuproqlar toshloq cho’l va platolarga xos tuproqlardir. Turli miqdordagi elyuviy yotqiziqlari, chaqiq toshlar, prolyuviy yotqiziqlaridagi chag`ir toshlar va allyuviy yotqiziqlarning silliqlangan mayda shag`al toshlari bu tuproqlarni sklet tuproqlarga aylantiradi. Cho’lda iqlimning quruq va issiq, o’simliklarning kam hamda siyrak bo’lishi tufayli tuproqdagi biologik jarayonlar sust kechadi. Shuning uchun qo’ng`ir tusli sur tuproqlarda chirindi juda kam -0-10 sm qatlamda o’rtacha 0,29 % ni , 40-50 sm chuqurlikda esa 0,14 % ni tashkil etadi. Bu tuproq tipi ko’pincha sho’rtob bo’ladi, er yuzasidagi o’simlik massasi 0,5 tG`ga ni tashkil etadi, xolos. Bu esa mayda mollarni boqish imkonini beradi. Tuproqning ustki qatlamida kalstiy korbonat, pastki qatlamida (40-60 sm) sulfat tuzlaridan gips to’planadi. Chirindiga aylanadigan bir yillik o’simlik qoldiqlari 75-140 gG`m² ni tashkil qiladi.
Qumli cho’l tuproqlari Qizilqum, Quyi Zarafshon, Qashqadaryo, Markaziy Farg`ona, Mirzacho’l va Quyi Amudaryodagi qumli tekisliklarda tarqalgan. Maydoni 1370 ming gektarni tashkil etadi. Bu tuproqlar yuzasi qalinligi 0-8 sm gacha sochilma qumlardan iborat bo’lib, o’simlik ildizlari bu erda shoxlaydi. Strukturali gorizont 8-12 sm chuqurlikda joylashgan, unda o’simlik ildizlari shoxlaydi va sur rangdagi dog`lar uchraydi. Qumli cho’l tuproqlarida chirindi va ozuqa moddalar kam. Chirindi miqdori 0,3-0,6 % ni tashkil etadi. Bunday tuproqlardan dehqonchilikda maxsus agrotexnika tadbirlarini qo’llash bilan unumdorlikni oshirib, foydalanish mumkin. Qumli cho’l tuproqlarida chirindiga aylanadigan bir yillik o’simlik qoldiqlari 372 gG`m<sup>2</sup> ni tashkil etsa ham chirindiga kambag`al, chunki bu tuproqlarda biologik jarayonlar qisqa muddatda juda tez o’tadi.