Buxoro Davlat universiteti 9

Genetik injeneriya
 - molekulyar genetika sohasi; genlarning tabiatda 
uchramaydigan yangi birikmalarini genetik va biokimyoviy usullar 
yordamida maqsadga muvofiq holda vujudga keltirish bilan 
shugʻullanadi. Muayyan organizm hujayrasidan ajratib olingan gen 

---

yoki genlar guruhini nuklein kislotaning maʼlum molekulalari bilan 
biriktirib, hosil boʻlgan duragayni boshqa organizm hujayrasiga 
kiritishga asoslangan. Viruslar va b. har qanday tirik mavjudot 
hujayralarining irsiy programmasini maqsadga muvofiq 
modellashtirish, yangi shtamm virus va mikroorganizmlar, oʻsimlik, 
hayvon hujayralarining yangi xillarini, oʻsimlik navlari va hayvon 
zotlarining q. x. uchun zarur shakllarini yaratish va b. G. i. vazifasidir. 
AQSH olimi P. Berg xodimlari bilan birga virus va mikroorganizmlar 
irsiy molekulasi qismlarini probirkada ulab, rekombinant DNK olishi 
G. i. ning vujudga kelishiga asos soldi (1972). G. i. umumiy genetika, 
molekulyar genetika, molekulyar biologiya, bioorganik kimyo, 
mikrobiologiya, oʻsimlikshunoslik kabi biologik fanlar nazariyalari 
hamda tadqiq etish usullarining bir-birini toʻldirishi tufayli shakllandi. 
G. i.ning rivojlanishida genetik enzimologiya va nuklein kislotalar 
kimyosi yutuklari katta ahamiyatga ega. Molekulyar darajada olib 
boriladigan ishlar natijasi ikki xil ferment — restriksiyey 
endonukleaza va ligazaga bogʻliq. Restriktazalardan (300 dan ortiq 
xili bor) DNK molekulasini har xil qismlarga ajratishda, ligazadan esa 
ularni yana qayta birlashtirishda foydalaniladi. G. i.da eng koʻp 
ishlatiladigan restriktaza (Yeso Rb) 1971 y.da olingan. G. i.ning 
rivojlanish tarixi in vitro sharoitida (organizmdan tashqarida) 
rekombinant DNK molekulalarini, yaʼni har xil plazmidalar 
(xromosomalarsiz, mustaqil yashash xususiyatiga ega DNK halqa 
molekulalari), hattoki plazmida bilan faglar orasida duragaylar yoki 
vektor molekul alar (xoʻjayin hujayrada mustaqil qayta tiklana olish 
xususiyatiga ega DNK molekulasi) olish mumkinligini prinsipial 
isbotlashdan boshlangan. Keyinchalik prokariotlar (shakllangan 
yadrosi yoʻq organizmlar)ga taalluqli xromosoma genlari bilan har xil 
plazmidalar orasida rekombinant molekulalar olindi. Vektor 
molekulalarga eukariot (shakllangan yadroga ega) organizm 
(asosan, hayvon va oʻsimlik) genlari DNKsini kiritish G. i.ning katta 
yutugʻidir. Natijada hayvon genlarini bakteriya hujayralarida 
koʻpaytirish va ekspressiya qilish (genlarni klonlash) imkoniyati 

---

vujudga keddi. Nihoyat, G. i. bilan hujayra injeneriyasi yutuqlarining 
sintezi tufayli biotexnologiya fani shakllandi.gen injeniriyasi - asosan 
o'zida yashirin genlarni saqlaydi va ularning chatishish natijasida 
yangi gen hosil qiladi. G.i birinchilardan bo'lib Ch.Darvin ham o'z 
ma'lumotlarini berib o'tgan.G.i da birinchi bo'lib 1865 yilda G.Mendel 
o'zining birinchi tajribasini o'tkazadi.U o'zining bu tajribasini sariq va 
yashil no'xotlar ustida olib boradi. Va u o'zining bu tajribasi bilan g.i 
ni yanada ochiqroq tarza o'rgatadi.