Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

Ona tili (8-sinf)

Bilib oling. Gap bir voqea-hodisa haqidagi xabarni, so‘roqni yoki buyruqni ifodalovchi asosiy sintaktik butunlikdir. Gap so‘z birikmasidan kesim va ega, yoki faqat kesim bo‘laklariga aloqador grammatik asosga egaligi bilan farq qiladi, so‘z birikmasi tushuncha, gap fikr ifodalaydi. Grammatik asosda gapning fikriy mundarijasi ifodalanadi. Bu fikriy mundarija fe’l kesimning mayl va zamon ma’nolari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Bolalar ishlayaptilar, Ozoda rasm chizmoqda gaplari ish-harakatning hozirgi zamonda bo‘layotganidan darak bersa, Bolalar ishladi. Ozoda rasm chizdi gaplari esa ish-harakatning o‘tgan zamonda bo‘lganidan darak beradi. Bilib oling. Gap tarkibidagi so‘zlar ham ma’no tomondan, ham grammatik tomondan o‘zaro bog‘lanadi.

Biz morfologiya bo‘limida o‘rgangan kelishik, egalik, son, zamon va shaxs-son qo‘shimchalari, shuningdek, ko‘makchi va bog‘lovchilar sintaksisda so‘zlarni o‘zaro bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ayrim hollarda gapdagi so‘zlar tartib va ohang yordamida ham o‘zaro bog‘lanadi. Masalan: Oq paxtalar ochildi. Teraylik quvnab-quvnab. (Qo‘shiq) Bu gapda oq va paxtalar so‘zlari bir-biri bilan so‘z tartibi orqali bog‘langan.

Har bir gap biror maqsadni – mazmunni ifodalaydi. Og‘zaki nutqda ana shu mazmunga mos keladigan tugal ohang bo‘ladi. Ohang ayni bir vaqtda gaplarni bir-biridan ajratib ham turadi.

Ohang gap uchun eng muhim belgidir. Ayrim so‘z (Kuz. Tong.) yoki so‘z birikmalarini tugallik ohangi bilan aytsak, gap yuzaga keladi va biror fikr-maqsad anglashiladi: Ko‘m-ko‘k dala. G‘arbiy chegaralardan biri.

Ayni bir sodda gapning ohangini o‘zgartirish orqali ba’zan uch xil mazmun ifodalash mumkin: Buvijonim keldilar. – Buvijonim keldilar! – Buvijonim keldilar?

Yozma nutqda ana shu ohangga qarab har bir gap oxiriga yo nuqta, yo so‘roq, yoki undov belgisi qo‘yiladi.

Bilib oling. Har bir gapda ma’lum bir maqsad, niyat yoki his-hayajon ifodalanadi. So‘zlovchi biror narsa, voqea-hodisa haqida xabar qiladi, yoki o‘ziga noma’lum bo‘lgan narsa va voqea-hodisalar to‘g‘risida ma’lumot olishni istaydi, tinglovchiga biror ishni bajarish bo‘yicha buyruq-xitobini bildiradi. Gaplar ana shu maqsadlarga ko‘ra turlicha quriladi: o‘ziga xos grammatik xususiyatlarga ega bo‘lib, alohida ohang bilan talaffuz etiladi.

Ifoda maqsadiga ko‘ra gaplar: 1) darak gaplar, 2) so‘roq gaplar, 3) buyruq gaplar, 4) istak gaplarga bo‘linadi.

Darak, so‘roq, buyruq va istak gaplar egali va egasiz, yig‘iq va yoyiq, sodda va qo‘shma gap shaklida bo‘lishi mumkin.

Bilib oling. Gaplar his-hayajonning ishtirokiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1) his-hayajonsiz gaplar; 2) his-hayajon (undov) gaplar. Darak, so‘roq va buyruq gaplar his-hayajonsiz gaplardir. Bular nutqda kuchli his-hayajonga ega bo‘lishi bilan his-hayajon gaplarga aylanishi mumkin. His-hayajon gaplar undov gap deb ham nomlanadi.

Undov gap fikrni kuchli his-hayajon bilan ifodalaydigan, kuchli ohang bilan aytiladigan gapdir. Ular shodlik, quvonch, suyunish, qo‘rquv, tantana, taajjub, qayg‘u, afsuslanish kabi turli hissiyotlarni ifodalaydi va baland ohangda aytilishi bilan boshqa gap turlaridan farq qiladi. Yozuvda undov gapning oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. Masalan: Voy, qomatingdan onang o‘rgilsin! (A.Q.) O‘z qilmishlaringizdan uyalmaysizmi? (A.Q.) Qadamlaringizga hasanot! (A.Q.)

Salomlashish-so‘rashish, xayrlashish singari holatlar bilan bog‘langan gaplar ham yuqori ohang bilan aytiladi (To‘y muborak! Xayr, do‘stim!) va undov gaplar hisoblanadi.

Undov gap so‘roq gapdan hosil bo‘lgan bo‘lsa, oldin so‘roq, keyin undov belgisi qo‘yiladi: Aytsangiz-chi, nima dedi?!

Ertaga maktabimizga shoirlar keladi./ Ertaga maktabimizga shoirlar keladi!

Qachon chiqasiz deyapman?/ Qachon chiqasiz deyapman?!

Meni xafa qilgingiz kelmasa, u yerga bormang./ Meni xafa qilgingiz kelmasa, u yerga bormang!

Ko‘z yoshlarini, koshki, to‘xtata bilsa./ Ko‘z yoshlarini, koshki, to‘xtasa bilsa!