Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

AL va KHK darsligidan:

GAP VA UNING GRAMMATIK BELGILARI

Juda muhim. Siz o‘z fikr-mulohazalaringizni boshqalarga yetkazish uchun so‘zlarni bir-biriga bog‘lab gap tuzasiz. So‘zlarni tilning ma’lum qoidalari asosida bir-biriga bog‘lab so‘z birikmasi va gap hosil qilish sintaktik hodisadir, ana shunday hodisalarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi esa sintaksis deb yuritiladi.

Eslab qoling. Sintaksis yunoncha sintaxis so‘zidan olingan bo‘lib, yopishtirish, bog‘lash demakdir. Demak, so‘zlarning va gaplarning (qo‘shma gap doirasida) o‘zaro bog‘lanish qonun – qoidalarini, ularning xillarini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi sintaksis sanaladi. Bu bo‘lim gapda so‘zlarning bog‘lanishini – so‘z birikmalarini, gap va uning tuzilishi hamda mazmuniy turlarini o‘rganadi. Boshqacha aytganda, sintaksis so‘z birikmasi va gap haqidagi ta’limotdir.

Biz o‘z fikrimizni o‘zgalarga yetkazish uchun gaplardan foydalanamiz.

1. Vatanimizni, milliy qadriyatlarimizni chin dildan sevamiz. 2. Mehnat qilgan rohat ko‘radi. 3. Men akademik litsey talabasiman.

Yuqoridagi uchta gap uch xil fikrni, uch xil ma’noni ifodalaydi. Shu bilan birga ulardan ifodalanayotgan voqeaning zamoni, kim tomonidan bajarilayotganligi, bo‘lishsizligi aniq va noaniqligi kabi qator ma’nolar ham anglashiladi. Bu ma’nolar gap kesimining kesimlik shakllari orqali ifodalanadi. Birinchi gapda sevamiz kesimi tarkibidagi -miz, ikkinchi gapda rohat ko‘radi kesimi tarkibidagi -a, -di, uchinchi gapda talabasiman kesimidagi -man shakllari shaxs, zamon, bo‘lishli, aniqlik ma’nolarini ifodalaydi.

Bu ma’nolar kesimlik ma’nolari sanaladi. Shuningdek, yuqoridagi ma’nolar kesimning nol shakli orqali ham ifodalanishi mumkin.

Masalan: Bu - litsey deganda uchinchi shaxs, hozirgi zamon bo‘lishli, aniqlik ma’nolari maxsus shakllar bilan ifodalangan emas. Ohang ana shularning hammasini ifoda etadi. Maxsus shakllar qatnashmagan holda kesim nol shaklga ega bo‘ladi. Kesimlik ma’nolari maxsus shakllar yordamida hamda 0 (nol) shakl yordamida ifodalanadi.

Demak, har qanday gapning asosida kesim yotadi.

Juda muhim. Gapning gap bo‘lmagan boshqa sintaktik birliklardan farqi ham kesimlik belgisidir.

Masalan: Men keldim - gap. Bu gapda keldim so‘zi grammatik shakllanib kesim vazifasida kelyapti. Mening kelishim - gap emas. Kelishim kesimlik shakliga ega emas va kesim vazifasida kelmayapti. Kesimlik belgisiga ega bo‘lgan har qanday so‘z gap bo‘lib kela oladi. Masalan: Bahor... Go‘zalsan!

Eslab qoling. Kesimlik belgisiga ega bo‘lib, tugallangan ohang bilan talaffuz qilinuvchi va ma’lum bir fikr ifodalovchi sintaktik birlik gap deyiladi.