Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

QISQARTMA SO‘ZLAR VA ULARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI

Inson o‘z faoliyatida doimo oz mehnat sarflab, ko‘proq natijaga erishishga urinadi. Bunda nutqiy faoliyat natijasida bir qancha barqaror birikmalarni qisqartirish yo‘li bilan qisqartma so‘zlar vujudga keladi va bu bilan nutqiy ixchamlikka erishiladi. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti – BMT, Ichki ishlar boshqarmasi – IIB kabi.

Qisqartma so‘zlarga abbreviatura ham deyiladi. Darhaqiqat, Birlashgan Millatlar Tashkiloti deyishdan ko‘ra, BMT deyish ixchamroq.

Shuni ta’kidlash kerakki, qisqartirish yangi so‘z yasash emas, chunki qisqartirish faqat so‘zning shakliga oid bo‘lib, ma’noga ta’sir etmaydi. Shuning uchun qisqartma so‘z barqaror so‘z birikmasining, to‘g‘rirog‘i, murakkab nomning qisqartirilgan variant (ko‘rinishi)dir. Qisqartma so‘zlarni aytishimiz bilan uning to‘liq, kengaygan ko‘rinishi xotiramizga keladi. Masalan, DTM – Davlat Test markazi, DTS – Davlat Ta’lim standartlari.

Qisqartirish turli yo‘l bilan amalga oshiriladi:

1. Barqaror so‘z birikmasi qismlarining birinchi tovushlari (yozuvda harflari) asosida: BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti),YTRK (“Yoshlar”teleradio kanali) kabi.

2. Barqaror so‘z birikmasi birinchi qismining birinchi bo‘g‘ini, qolgan qismlarining birinchi tovushlari (harflari) asosida: O‘zROAK (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Attestatsiya komissiyasi), O‘zAS (O‘zbekiston Adabiyoti va san’ati).

3. Barqaror so‘z birikmasi birinchi va ikkinchi qismlarining birinchi bo‘g‘ini, qolgan qismlarning to‘la ko‘rinishi: O‘zmashxolding.

4. Birinchi qismning birinchi bo‘g‘ini, qolgan qismlarning to‘la ko‘rinishi: O‘zmevaxolding, O‘zdunrobita kabi. Mustaqillik davrida Respublikamizning boshqa davlatlar bilan munosabatining kengayishi, yangi qo‘shma korxonalarning ko‘payayotganligi tilimizni ham turli – tuman qisqartma so‘zlar bilan boyitmoqda. Masalan, O‘zmashxolding, Anteks, Kibo kabi. Qisqartma so‘zlar, asosan, yozma nutq uslubiga xosdir. Bunday so‘zlar dastlab yozma nutq uslubida vujudga keladi va nutqimizda faollashib, hamma uchun tushunarli bo‘lgandan so‘ng keyinchalik og‘zaki so‘zlashuv uslubiga o‘tadi.

UNESKO – BMTning maorif, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkloti (inglizcha so‘zlarning birinchi harflari olingan).

YXHT – Yevropa Xavfsizlik va Hamkorlik tashkiloti.

XGH – Xalqaro gumanitar huquq.

JIMT – Jahon Intellektual mulk tashkiloti.

IHT – Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti.

“O’zdonmahsulot” – O‘zbekiston Respublikasi Don mahsulotlari konserni.

O’zDJTU – O‘zbekiston Davlat Jahon tillari universiteti.

TAI – Toshkent aviatsiya instituti.

TAICHB – Toshkent Aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi.

FTDQ – Fan va texnika davlat qo‘mitasi.
SINTAKSIS