Tinish belgilarining qo‘shaloq holda qo‘llanilish o‘rinlari
O‘zbek yozuvida uslubiy aniqlik, ravonlik hamda turli xil leksik-grammatik ma’nolarni ifodalash tinish belgilarini qo‘sh qo‘llash hollari ham uchrab turadi. Ular qo‘llanishidagi asosiy o‘rinlar quyidagilardan iborat:
1. His-hayajon bilan aytilgan so‘roq gaplar oxirida so‘roq va undov belgilari ketma-ket qo‘yiladi.
— Axir, ablah, — derdi Yunus, — birovning uyiga oyog‘ingni artmasdan kirgani ibo qilasan, nega havoni bulg‘atgani ibo qilmaysan?!(A.Qahhor)
2. So‘roq va undov gaplar kuchli his-hayajon bilan aytilsa, ketma-ket ikkita yoki uchta bir xil belgi qo‘yilishi mumkin. Ey, purviqor tog‘lar! Nega jimsizlar, nega!!!(A.Cho‘lpon)
3. So‘roq va undov mazmunini bildirgan gaplarda fikr tugallanmay qolsa, mazkur belgilardan so‘ng uch nuqta qo‘yiladi.
«Ertaga! — deya xotirjam dilidan o‘tkazdi va birdan to‘xtadi. — Xo‘sh, ertaga nima bo‘ladi?..»(N.Qilichev) Berkinboy tuyqusdan tilla topganday quvonib-suyunib,turgan joyida dik-dik sakray boshladi:
-Topdi-mm!.. Topdi-im!.. (Sh.Bo‘tayev)
4. Muallif gapi va ko‘chirma gaplar o‘rtasida tinish belgilari ketma-ket qo‘llanilishi mumkin.
«Adabiyot hunar, uni kasbga aylantirib olgan yozuvchi olmaga tushgan qurtdan farq qilmaydi», — deb yozgan edi A. Qahhor.
Bu nima qiyomat!!! Ey qora kuch, ey qurib ketgur taxt! Ey, qop-qora saodat, sensan?!
MORFEMIKA (So‘z tarkibi)
Ona tili (6-sinf)
So‘z tarkibi asos va qo‘shimchalardan iborat.
So‘zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo‘llana oladigan qismi asos deyiladi.
Mustaqil qo‘llana olmaydigan, asosga qo‘shilib, unga yangi yoki qo‘shimcha ma’no yuklaydigan, shuningdek, so‘zlarni bog‘lashga xizmat qiladigan qismga qo‘shimcha deyiladi.
Qo‘shimchalar vazifasiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: a) so‘z yasovchi qo‘shimchalar, masalan, oq asosiga –la qo‘shimchsining qo‘shilishidan “oq rangga kiritish” ma’noli yangi so‘z yasalgan; b) shakl yasovchi qo‘shimchalar, masalan, -lar qo‘shimchasi gul asosiga qo‘shilib, uning ma’nosidan boshqa yangi ma’no yasamaydi, gulning birdan ortiq ekanligini bildiradi.
Asosga qo‘shilib, yangi ma’no hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchi qo‘shimchalar deyiladi. Masalan: do‘ppi+do‘z, ser+qatnov, foyda+li, taqsim+la.
Tarkibi asos va yasovchi qo‘shimchalarga bo‘linmaydigan so‘zlarga tub so‘zlar deyiladi. Masalan: tosh, temir, quyosh.
Asosga yasovchi qo‘shimchalar orqali hosil qilingan yangi so‘z sodda yasama so‘zlar deyiladi. Masalan: toshloq, temirchi, temirchilik, serquyosh.
Bir umumiy asosga ega bo‘lgan so‘zlar asosdosh so‘zlar sanaladi: tashvishli, sertashvish, tashvishlanmoq kabi.
So‘zning shakl yasovchi qo‘shimchalarsiz qismi asos deyiladi.
Asosga qo‘shilib, uning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklash yoki o‘zi qo‘shilayotgan so‘zni boshqa so‘zga bog‘lash vazifasini bajaruvchi
qo‘shimchalarga shakl yasovchi qo‘shimchalar deyiladi. Shakl yasovchi qo‘shimchalar vazifasiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: a) lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchlar; b) sintaktik shakl yasovchilar.
Asosga qo‘shilib, uning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklovchi qo‘shimchalar lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar deyiladi. Ularga ko‘plik, kichraytirish-erkalash, sifat darajalari va boshqa qo‘shimchalar kiradi.
O‘zi qo‘shilayotgan so‘zni boshqasiga bog‘lash vazifasini bajaruvchi qo‘shimchalar sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalar yoki munosabat shakllari deyiladi. Ularga kelishik, egalik, shaxs-son va boshqa qo‘shimchalar kiradi.
So‘zning ma’noli qismlari ma’lum tartibga ega.Ularning joylashuvi quyidagicha bo‘ladi: asos + so‘z yasovchi + lug‘aviy shakl yasovchi + sintaktik shakl yasovchi. Ularni shartli belgilar orqali shunday ko‘rsatish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |