Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud


asos + so‘z yasovchi + lug‘aviy shakl yasovchi +



Download 2,11 Mb.
bet53/253
Sana16.04.2022
Hajmi2,11 Mb.
#556792
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   253
Bog'liq
Bulardan tashqari, tovush o\'zgarishlarining yana quyidagi ko’rin

asos + so‘z yasovchi + lug‘aviy shakl yasovchi + sintaktik shakl yasovchi

O‘zbek tilida yuqoridagi tartibga mos kelmaydigan so‘zlar ham mavjud. Masalan: qaynatma so‘zida qayna-asos, -t-lug‘aviy shakl yasovchi, -ma-so‘z yasovchi.


So‘z yasovchi qo‘shimchalar unumli (-li, -la, -chi, ser-, -dosh, -kor) va unumsiz (-vul, -ag‘on, -chil, -in, -a) bo‘lishi mumkin.
Eslatma: Ma’noli qism morfema ham deyiladi. Lug‘aviy qo‘shimcha qo‘shilayotgan qism lug‘aviy shakl yasovchi asos, sintaktik qo‘shimcha qo‘shilayotgan qism sintaktik shakl yasovchi asos deyiladi. Masalan: Bolalarimizga so‘zida bola – lug‘aviy shakl yasovchi asos, bolalar – sintaktik shakl yasovchi asos.
Qo‘shimchalar tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkabga bo‘linadi:
Sodda qo‘shimcha tarixan qanday bo‘lganligidan qat’i nazar, ajralmas, yaxlit, bir tarkibli bo‘ladi: -lar, -roq, -chi, -niki, -sin, -di, -gach;
Murakkab qo‘shimcha aslida mustaqil qo‘shimchaning ma’lum vazifa bajarish maqsadida birlashgan holda qo‘llanishi: odamgarchilik, xafachilik, chorvachilik. Bunday so‘zlarda oxirgi qo‘shimchadan oldingi qism ma’no anglatmasa, u murakkab qo‘shimcha hisoblanadi. Yuqoridagi so‘zlarda –lik qo‘shimchasidan oldingi qismlar ma’no anglatmaydi. Odamgarchi, xafachi, chorvachi kabi so‘zlar tilimizda yo‘q. Murakkab qo‘shimcha umuman olganda ajraladi, lekin ba’zi bir so‘z tarkibida ajralmas holga kelgan bo‘ladi, xolos. O‘zlash – o‘z-lash (murakkab qo‘shimcha), so‘zlash-so‘z-la+sh (sodda qo‘shimcha).
Lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar:
Otlardagi ko‘plik: –lar; kichraytirish: -cha, -choq, -chak; erkalash: -xon, -jon ,-bek, -oy, -niso, -gina (-kina, -qina), -(a)loq; qarashlilik: -niki; hurmatlash: -lar (egalik qo‘shimchasidan so‘ng va oldin qo‘shiladi). Sifatlarning daraja shakllari: -(i)sh, -(i)mtir (ozaytirma daraja), -roq (qiyosiy daraja), erkalash shakllari: -gina (-kina, -qina); sonlarning ma’no turlarini hosil qiluvchi: –ta(dona), -tacha, -lab, -larcha(chama), -ov, -ala, -ovlon(jamlovchi), -tadan(taqsim), -(i)nchi(tartib); fe’llardagi bo‘lishsizlik: -ma, fe’l nisbatlarini hosil qiluvchi: o‘zlik va majhul nisbat: -(i)l, -(i)n, birgalik nisbat: -(i)sh, orttirma nisbat: -dir, -tir, -ir, -ar, -t, -iz, -giz, -kiz, -g‘iz, -qiz, -gaz, -kaz, -qaz, -sat; fe’lning vazifa shakllari: ravishdosh shakllari: -(i)b, -a, -y, -gach, -kach, -qach, -guncha, -kuncha, -quncha, -gancha, -kancha, -qancha, -gani, -kani, -qani; sifatdosh shakllari: -gan, -kan, -qan, -(a)yotgan, -(a)r, -ma+s -(a)digan, -ydigan; harakat nomi shakllari: -(i)sh, -(u)v, -moq; fe’llardagi harakatning kuchliligi va davomiyligini ifodalovchi: -la, - gila (-kila, -qila, -g‘ila), -a, -i, -ka; harakatning kuchsizligini ifodalovchi: -(i)sh, -(i)msira, -(i)nqira kabi qo‘shimchalar.
Sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalar:
Otlardagi kelishik qo‘shimchalari: -ning, -ni, -ga(-ka,-qa), -da, -dan; egalik qo‘shimchalari: -(i)m, -(i)ng, -i, -si, -(i)miz, -(i)ngiz, -lar(i); otlarni kesimga xoslovchi shakllar: -man, -miz, -san, -siz, -dir; fe’llardagi shaxs-son qo‘shimchalari: -man, -san, -miz, -siz, -m, -ng, -k, -ngiz, -(a)y, -(a)yin, -gin, -sin, -(a)ylik, -(i)ng, -(i)ng(iz)lar, -sin(lar)(AL va KHK darsligida shaxs-son shakllari deb ko‘rsatilgan); fe’llardagi zamon qo‘shimchalari: o‘tgan zamon shakli: -di, -(i)b, -gan( -kan, -qan); hozirgi zamon shakllari: -yap, -(a)yotir, -(a)yotib, -moqda; kelasi zamon shakllari: -(a)jak, -adi, -gusi, -a, –y, -(a)r, -ur, -gay; (zamon qo‘shimchalardan so‘ng shaxs-son qo‘shimchalari qo‘shiladi) fe’lning mayl shakllari: -sa (shart); -(a)y, -(a)yin, -gin, -sin, -(a)ylik, -(i)ng, -(i)ng(iz)lar, -sin(lar) (buyruq-istak); -moqchi (maqsad) kabi.

Download 2,11 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish