Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

AL va KHK darsligidan:
So‘zlovchi nutq jarayonida turli maqsadlarni amalga oshiradi: o‘ziga ma’lum bo‘lgan axborotni boshqasiga yetkazish maqsadi, o‘ziga ma’lum bo‘lmagan axborotni boshqasidan so‘rash maqsadi, ma’lum voqea-hodisani amalga oshirishga tinglovchini da’vat etish maqsadi va boshqalar. Ana shu maqsadlarning amalga oshishiga muvofiqlashgan gap shakllari (qoliplari) mavjud.
Eslab qoling. So‘zlovchining so‘zlash maqsadiga xoslangan gap turlariga gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari deyiladi. Ifoda maqsadiga ko‘ra gaplar to‘rt turga bo‘linadi:
1) darak gaplar; 2) buyruq gaplar; 3) so‘roq gaplar; 4) istak gaplar.
Darak, so‘roq, buyruq va istak gaplar egali va egasiz, yig‘iq va yoyiq, sodda va qo‘shma gap shaklida bo‘lishi mumkin.
Darak gaplar va ularning uslubiy xususiyatlari
Sizga ma’lum bo‘lgan biror axborotni boshqalarga yetkazmoqchi bo‘lsangiz, darhol shu maqsadingizga muvofiq keladigan gap shaklini (qolipini) tanlaysiz. Bunday gaplarning xarakterli xususiyati shundaki, kesimi tasdiq yoki inkor shaklida turgan aniqlik maylidagi fe’llar bilan, ba’zan tasdiq yoki inkor shaklidagi otlar bilan ifodalanadi; yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisani tasdiq yoki inkor qilish yo‘li bilan ifodalaydi; darak ohangi bilan talaffuz qilinadi; darak ohangi gap oxiriga qarab pasayib boradi; gap bo‘laklari to‘g‘ri tartibda joylashgan bo‘ladi.
Eslab qoling. Kesimi aniqlik maylidagi fe’llardan, tasdiq yoki inkor ma’nosini bildiruvchi otlardan ifodalanib, biror voqea-hodisa haqida xabar bildiruvchi gaplarga darak gaplar deyiladi.
Masalan, Ana bu - bizning bog‘imiz.
Yozuvda darak gaplar oxiriga nuqta qo‘yiladi. Ba’zan darak gaplardagi gap bo‘laklarining me’yoridagi tartibi o‘zgarishi mumkin. Masalan:
a) Urug‘chilik instituti shahar markazidan xiyla chetda joylashgan.
b) Shahar markazidan urug‘chilik instituti xiyla chetda joylashgan.
d) Xiyla chetda joylashgan urug‘chilik instituti shahar markazidan uzoqda edi.
Juda muhim. Darak gaplarning bunday uch xil gap bo‘laklarining tartibi gapning umumiy mazmunini bir xil ifodalasa ham, lekin uslubiy xoslanishlik va gap bo‘laklaridan birining ahamiyatlilik darajasini ifodalashga ko‘ra o‘zaro farqlanadi: a) va b) harflari bilan berilgan gaplar kitobiy uslubga, d) harfi bilan berilgan gap esa so‘zlashuv uslubiga xoslangan;
Darak gaplar ma’lum axborotni tasdiq va inkor yo‘li bilan ifodalaydi. Kesimi bo‘lishsiz fe’llardan, yo‘q, emas so‘zlarini olgan sifatdosh va otlardan ifodalangan gaplar darak-inkor gaplar sanaladi.
Juda muhim. Ba’zan gapning inkor shakli orqali tasdiq ma’nosi ifodalanadi. Bunday vaqtda ikkita inkor shakl qo‘llanilib, gapga tasdiq ma’nosini beradi. Masalan, o‘qimay qo‘ymayman. Inkor shakl orqali ifodalangan tasdiq ma’nosi tasdiq shakl orqali ifodalangan tasdiq ma’nosidan kuchliroq bo‘ladi.