Бухоро давлат университети

Икра йиғиш даври	Балиқнинг умумий узунлиги (см)	Балиқ тана узунлиги (см)	Балиқ оғирлиги (г)	Балиқнинг умумий вояга етиш стадияси	Умумий икраларнинг оғирлиги
Икра ёстиғидан 1 г ўлчаб олиш
1 порция
Икралар сони	Оғирлиги (г)
1	24.V.1936	-	23,1	312	IV1	84,6	645	0,7
2	6.VI.1936	20,5	16,2	104	IV2	10,0	Ташлаб бўлган	-
3	2.VI.1937	14,9	12,0	36	IV2	4,8	Ташлаб бўлган	-
4	17.VI.1936	14,4	11,5	37	IV3	1,2	Ташлаб бўлган	-

8 – жадвал давоми

Балиқ номери	Икра йиғиш вақти	Ёстуқдан олинган икра				Ёстуқдаги икралар сони			Серпуштлик
		2 порция		3 порция		1 - порция	2 - порция	3 - порция	Умумий	Қолдиқ
		Икралар сони	Икралар оғҳирлиги	Икралар сони	Икралар оғирлиги
1	24.V.1936	321	0,1	-	-	54567	27156	-	81723	-
2	6.VI.1936	2290	-	-	-	Икра ташланган	9160	-	-	9160
3	2.VI.1937	1531	0,7	1284	0,2	Икра ташланган	7348	6163	-	13512
4	17.VI.1936	Икра ташлаб бўлган		1023	0,2	Икра ташлаб бўлинган		1223	-	1228

Турга хос серпуштлик. Турга хос абсолют серпуштлик деганда турнинг бутун умри давомида қўйган икра йиғиндиси (суммаси) тушунилади. Турга хос нисбий серпуштлик бутун умр давомида балиқ тана оғирлигига нисбатан қўйилган икра ҳисобланади. Турга хос серпуштлик С. А. Северцов (1941) томонидан аниқланган бўлиб, ҳар бир тур популяцияси кўпайиши ирсий константаси орқали аниқланади ва қуйидаги ҳарфлар билан белгиланади. r – бир йилда икраларнинг ўртача сони, i - биринчи маротаба икра қўйишнинг ўртача ёши, p – иккала икра қўйиш оралиғидаги ўртача муддат, s – урғочи жинснинг эркак жинсга нисбатан сон муносабати.
Северцов формуласи қуйидаги кўринишга эга.
G=(i+2) ёки q = = (балиқлар учун)
Балиқлар учун қўлланилганда r – индивидуал серпуштлик, i – жинсий вояга етиш ёши, р – ҳар иккала икра ташлаш оралиғидаги давр.
А. И. Ефимов (1949) Оф ва Волга дарёсининг турли жойида учрайдиган щука (шўртан)нинг турига хос бўлган серпуштлигини тавсия этилган формуладан фойдаланиб аниқлаган.
9 – жадвал

Дарё номи	r	i	p	Q
	Икралар сони	Жинсий етилиш ёши	Бир йилда иккита нерест ораси	Турга хос бўлган серпуштлик (дона)
Оф	18802-21933	2,3	1	40,8
Волга	57600	4	1	13,4

А. И. Ефремовнинг ўтказилган ҳисоб китоби шундан далолат берадики, Волга щукасининг серпуштлиги турга хос бўлган серпуштлик. У Оф дарёси щукасининг серпуштлигидан паст эканлиги аниқланган. Шундай қилиб турга хос бўлган серпуштликни индивидуал серпуштлик, ейилиш муддатининг қисқа ёки кўп маротаба кўпайиши орқали аниқлашни амалга ошириш мумкин.

П. А. Дрегин (1952) қуйидаги турга хос бўлган серпуштликни (дона ҳисобида) Оф дарёси ҳавзаси учун мисол сифатида кўрсатади (В. А. Амосов ҳисоблаган).

Сибир осётри	1465	Сибир ряпушкаси	1300
Нелма	1740	Сибир елеши	1480
Стерляд	2200	Сибир платваси	2090
Муксун	3190	Яз	2690
Сибир сичи	5440	Налим	10000
Крюшка	652	Тугун	30700

П. А. Дрягиннинг фикрича энг паст кўрсаткичга эга бўлган турлар қуйидагилар: турлар аро рақобатнинг анча бўш бўлганлиги ва йиртқичларга (осётр, стерлярд) емиш бўладиган турларга хос. Энг юқори кўрсаткич турлар аро рақобатга дуч келадиган, йиртқичларга дуч келадиган ва табиий ўлим кўп бўлган турлар.
Б.Г. Лагонзен (1959) турга хос серпуштликнинг нисбий серпуштлигини қуйидаги формула орқали аниқлашни тавсия этади.
Бу ерда: х – ҳаёт давомида қўйилган икра сони. Лагонзен олдинги формуладан S ни олиб ташлаган.
Популяцион серпуштлик. Турнинг серпуштлигини аниқ баҳолашда, балиқ тўдаси, ёши бир хил бўлмаслигини ҳисобга олиш зарур. Буни В. С. Ивлёв (1953) асослаган. У популяцион серпуштлик (R) ни қуйидаги формула орқали аниқлади.
Р =
t – йиллардаги ёши
t₁ – вояга етиш ёши
t₁₁ – нерест тугаш ёши (климакс)
p – мавжуд ёш гуруҳининг нисбий катталиги. Вояга етганларнинг умумий сонига нисбатан % ҳисобида.
n – аниқ ёшддаги бир ургочининг абсолют серпуштлиги
f – намунадаги ўртача урғочилар сони
m – намунадаги ўртача эркаклар сони
R - йил давомида икра қўйиш сони
Ю. Л. Никаноров (1959), В. С. Ивлёв тавсия этган формула орқали Латвия кўлларидаги ряпушканинг популяцион серпуштлигини аниқлаган ва қуйидаги натижани қўлга киритган.

Кўл номи	Йил	Индивидуал серпуштлик (дона)	Популяцион серпуштлик (дона)
Свента	1953	4030	886
Свента	1956	4360	655
Керза	1957	12190	1194
Сивер	1957	6620	843
Дризда	1956	11700	945
Разнас	1956	10700	1264

В. С. Ивлёв балиқ популяциясини аниқлашда ҳар бир ёшга тўғри келадиган урғочи зотлардан 1000 донасини текшириб, сўнгра балиқ гуруҳига хос серпуштликни аниқлаган.

V Бўлим. Нерест ва нерестилиша.
Балиқ нерестини умумий кузатиш ва умумий кўрсатмалари.
Дала шароитида ихтиолог балиққа оид кўп маълумотга эга бўлади, айниқса нерест даврида. Шунга қараб икра ташлаш муддати аниқланади. Балиқларда нерест даврида анча микрофологик ўзгаришлар юз беради ва бу ҳолатлар албатта ҳисобга олиниши лозим. Нерест биологиясини ўрганиш учун албатта сунъий нероестилицалар табиий нероестилицаларга яқин бўлиши, аквариумларда кузатув олиб борилиши керак. Нерестни ўрганиш учун аквариумларда олиб борилоган узатишлар натижасида сув ҳаракати, сув сатҳи, сув оқими ва бошқа гидрологик омиллар ўрганилади. Албатта кундалик юритилиши шарт. Кузатув ҳар бир балиқ тури учун алоҳида олиб борилади. Журнал қуйидагича бўлади.
Балиқ номи.
Сув ҳавзаси номи.
Кузатувчи.
Кузатиш вақти – ой, сана, кузатиш муддати.

mm рақам

Жинс ва етилиш даражаси

Кузатиш вақти

Балиқ катта – кичиклиги

Сув ҳарорати С^0

Чуқурлик м

Изоҳ

ой

сана

соат

Узунлиги (см)

Оғгирлиги (г)

Кузатиш жойида

Сув юзасида

Сув тубида

Сув тубигача

Кузатиш жойида

Нерест муддати ва давомийлиги. Турли хил балиқларда нерест турлича бўлади. Баъзи бирларида 2 – 3 кунда тез, баъзи бирларида ойлар ва ундан ҳам кўп бўлиши мумкин. Балиқлар асосан кузда нерест даврида бўлади. Ёзда карас, кузда ласос, қишда налим кабилар. Айниқса овланадиган балиқларнинг нерестини кузатиш керак.
Нерест даврининг ҳаракат бўсағасини аниқлаш. Балиқларнинг нерест пайтида таъсир факторидан бири бу ҳаво ва сув ҳароратидир. Карас учун сув ҳарорати 17 - 18⁰ С; леш учун 12 - 13⁰ С. нерест пайтида сутка давомида кузатув олиб бориш керак. Леш ўрта Волгада 10 - 13,5⁰ С, Волга қўлтиғида 17 - 20⁰ С, Дон қуйилиш жойида 23 - 24⁰ С ҳароратда яшайди.
Икра оталаниши ва икра қўйиш жараёнлари. Балиқ ўз икрасини сутканинг турли муддатларида қўяди, эрталаб, кундуз ва кечқурун. Баъзи бир балиқларда икра сув тубига чўкади, бошқалари су туби предметларига қўяди. Ласос, колюшка ин қуради, гамбузия эса тирик туғади. Ихтиолог нерест пайтида оталаниш ҳолатларини кузатиб боради.
Нерестилиша характери. Кўпчилик балиқларда нерест отадиган жой характери турлича. Баъзи бир балиқлар икрасини қирғоққа қўйса, бошқалари ўсимлик, лигофил, тошлоқ, олигатроф кўлда тухум қўяди. Туркистон мўйловдори фитофил – сув туби отлари, сазан, леш пеомлофил кўлларда икра қўяди. Пескар, телогофил сув қаърида икра қўяди. Остракофиллар – моллюскалар мантиясининг ичида, қисқичбақа пансири ичида ва бошқа ҳайвонлар органларида икра қўядиган балиқлар. Бу гуруҳга кўпчиликлар тегишли.
Дарё, кўлларда тухум қўядиган балиқларнинг нерестилишалари унчалик катта бўшлмайди, катта майдонни эгалламайди. Шунинг учун ҳам уларнинг тухум қўядиган жойининг майдонини аниқлаш осон. Океан, денгизларда нерестнинг майдони ниҳ\оятда катта бўлади.
Кўл нерестилишаларини ўрганиш. П. А. Дрягин (1949) ўзининг “Половые циклы и нерест рыб” китобида кўл балиқларида нерестларни ўрганиш усулларини кўрсатиб беради. У кўл балиқлари нерестини 3 га бўлади. Булар қуйидагилар:
1. Майда нерестилишалар, чуқурлиги 0 дан то 50 см гача, одатга кўра 20 – 40 см ли бўлади. Бундай нерестлар воблага хос. Бу нерестилишаларни ўрганиш учун скребок, темир грабли, сачокдан фойдаланилади. У сетка кори дейилади.
2. Сув юзаси нерестилишалари ёки “шартли майда неретилишалар”. Бундай нерестилишалар вобла ва лешга тегишли. Улар субстратга ёки ўсимликларга (фитофил) тухум қўяди. Чуқурлиги 2 м ва ундан ортиқроқ. Икра йиғишда кори сеткаси ёки сачокдан фойдаланилади.
3. Чуқурроқ нерестилишалар (70 м дан юқори). Бундайларга сазан киради. Олдинги икки типга нисбатан бу типдаги нерестилишаларни ўрганиш анча қийин. Аниқлаш учун дряга, Госниарх бўлими, гидробиологик трал С₄ чебидан фойдаланиш маслаҳат берилади. Лекин бу ерда ҳам кори сеткаси қулай.
Балиқларни субстратга нисбатан талабчанлигини, яъни икра қўйиш жойини билиш ҳам катта аҳамиятга эга. С. Г. Кришаневский (1948) субстратга нисбатан қуйидаги экологик гуруҳларни белгилайди.

1. 
   Литофил – тошлоқ жойларда икра қўювчи туркистон мўйловдори.
   
2. 
   Фитофил – сув туби ўсимликларига икра қўяди. Зоғора, вобла, леш.
   
3. 
   Геомофил – қумлоқ жойда икра қўяди. Судак, шерех.
   
4. 
   Ин қуриб тухум қўяди – илонбош.
   
5. 
   Икрани ўзи билан олиб юрувчи.
   
6. 
   Тирик туғувчи – гамбузия.
   

П. А. Дрягин (1952) нерестилишаларни қуйидаги биоэкологик гуруҳларга бўлиб ўрганишни таклиф қилади.
1. Порцион сулда икра қўйиш (тирик туғадиган, тухум қўядиган, острокофил) а) йил бўйи тухум қўядиган балиқлар. Б) мавсумий порцион икра қўядиган балиқлар (сув ҳарорати 16 - 20 С дан паст бўлмаган).
2. Бир вақтнинг ўзида тухум қўядиган моноциклик, полициклик сув муҳити 10 - 12⁰ С.

6 – расм. Пелагик икра йиғиш учун тўр (Росс, 1939)
1. Тортма (оттяжка); 2. Сито – (капрон тўр);
3. Ўрта белбоғ 4. Стакан учун белбоғ
5. Икра йиғиладиган стакан.
Икра йиғиш учун ишлатиладиган сетка – темир ҳалқадан, капрон халта ва стакандан иборат. Сетка юзаси 0,5 см², умумий узунлиги 4 м. пелагик икра йиғиш учун тавсия этилган тўр 6 - расмда акс эттирилган.