Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

Мазмунан-формал. Олимнинг ўз улушини илмга қўшиши қайтарилмас бўлганлиги учун тарихчини вазифаси бу улушнинг махсус хусусиятларини тасвирлашдан иборат. Конкрет воқеаларни қайтадан ўзгартириб тарихчи уларни бошқалар билан солиштирмай, разрядга тақсимламай баҳолай олмайди. Бу икки бўлинмас тарихий фикрни операция қилиш назарияларда ўхшаш эмасликлари билан акс эттирилган. Назарияларда мазмунига ёки “формасига” эътибор кучайтирилган. Буларда мазмун тарихий қайтарилмас воқеаларни мослаштирган, формал эса тамойиллар ва конструкциялар билан мослаштирган.
Индивидуал-социал. Илмий ўрганиш бошидан социалдир. Шу билан бирга ҳар бир ўрганувчи шахс ўз дастурига эга ва ҳеч ким етолмаган мақсадга интилади. Аммо, ҳамманинг бошқачалигини тан олиш маъносиз бўлар эди, агар умумқабул қилинган ҳисобот тизими бўлмаса категория тизими жамоани ижоди ва бойлигидир. Назариялар муаллифини санаб бориши мумкин, аммо категориялар “тилга” ўхшаб номсиз, улар бутун олимлар томонидан қабул қилиниб ҳар бирини фаолиятига раҳбарлик қилиб турган тамойил таркибига ва тушунтириш нуқтасига киради.
Фан категорияси тарихий натижадир. Уларнинг мазмуни асрдан асрга ўзгаради. Категориал қурилиш ўз ривожланишида қатор даврларни ўтади.
Психология тарихининг манбалари. Психология тарихининг манбалари бўлиб психологик билимларни тўплашнинг акс эттирувчи барча материаллар энг аввало ўтмиш психологларнинг, файласуфларнинг асарлари ҳисобланади. Тиббиётга айниқса, психиатрия соҳасига оид билимлар, шунингдек бошқа фанлар табиатшунослик, жумладан физика, кимё, астрономия, тилшунослик, этнография, антрапология каби фанларнинг маълумотлари ҳам психология тарихининг манбаи ҳисобланади.
XX асрда психологиянинг ўтмишига бир неча бор қизиқиш кучайди. ХIX асрнинг охири, XX асрнинг бошларида қизиқиш тобора кучайиб борди. Бу йиллар психологиянинг уйғониш даври деб ҳисобланади.
XX асрнинг 10-йилларида психологиянинг ўша пайтда ҳукмрон бўлган метод ва фан сифатида ўрганиш тизими қаттиқ танқид қилинган. Бу фаннинг предмети сифатида феноменлар ёки онг актлари, методи эса ўз-ўзини экспериментал назорат қилиш тўғрисидаги тушунчадан иборат бўлган.