Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

Таъсирнинг кўзлар тўрпардасига нисбатан барқарорлашуви
1. Шароитлари сунъий равишда ҳосил қилинган экспериментлар бундай шароит яратилгандан кейин 2-3 сония вақт ўтиши биланоқ кўриш сезгиси йўқолиб қолишини, яъни тўла кўникиш юзага келишини кўрсатди.
2. Адаптация деб шунингдек, юқорида баён этилган ҳодисаларга яқинроқ бўлган, кучли қўзғатувчининг таъсири остида сезгининг заифлашиб қолиши билан ифодаланадиган яна битта ҳодисага айтилади. Масалан, совуқ қўзғатувчи ҳосил қиладиган сезгининг жадаллиги қўлни совуқ сувга солганда сусаяди. Биз ярим қоронғи хонадан ёрқин ёритилган жойга чиққанимизда олдинига кўзларимиз қамашади ва теварак-атрофдаги бирон-бир нарсанинг фарқига ета олмайдиган бўлиб қоламиз. Бирмунча вақт ўтгандан кейин эса кўриш анализаторининг сезувчанлиги кескин сусайиб, биз одатдагидек кўра бошлаймиз. Ёруғликнинг жадал кўзғатиши натижасида кўзнинг сезувчанлиги сусайиб кетишини ёруғлик адаптацияси деб аталади.
Адаптациянинг баён қилиб ўтилган бу иккита турини негатив адаптация атамаси билан бирлаштириш мумкин негаки, бунинг оқибатида анализаторларнинг сезувчанлиги сусайиб кстади.
3. Ниҳоят, кучсиз кўзғатувчининг таъсири остида сезгирликнинг ортиши ҳам адаптация деб айтилади. Айрим сезги турларига хос бўлган адаптациянинг бу турини позитив адаптация деб таърифлаш мумкин.
Кўриш анализаторига тадбиқан буни қоронғулик адаптацияси дейилади. Бунда қоронғиликда узок вақт бўлганлик таъсири остида кўзнинг сезувчанлиги ортади, эшитиш кўникмасининг шунга ўхшайдиган шакли сокинлик адаптацияси ҳисобланади. Ҳарорат сезгиларида позитив адаптация олдинига бир хил ҳароратдаги сувга солинганида совитилган қўл иссиқликни ва, аксинча, олдинига иситилган қўл эса совуқни сезган пайтда маълум бўлади. Оғриқни нисбатан негатив адаптациянинг мавжудлиги масаласи узоқ вақтгача мунозарали бўлиб келди. Маълумки, оғриқ қўзғатувчисининг кўп марталаб қўлланилиши негатив адаптацияга олиб келмасдан, аксинча вақт ўтиши билан борган сари кучлироқ таъсир қилади. Лекин янги фактлар игнанинг санчилишига ва жадал тарзда иситиш нури ўтказилишига тўла негатив адаптация мажудлигидан далолат беради.