Бухоро- 2022 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

7.5.1. Ион алмашиш хромотографияси усулари турлари.
Ион алмашиш хромотографиясида очилтирувчи, сиқиб чиқарувчи ва бошқа тахлил турлари мавжуд. Уларнинг ҳар бирининг ўзига хос хусусиятлари бор албатта. Таъкидлаш жоизки, ион алмашиш хромотография амалиётида «очилтирувчи усул» нисбатан кенг қўлланилади. Унинг моҳиятини тушуниб олиш учун А⁺ тескари ионли ионитда В⁺, С⁺, D⁺ каби ионлар аралашмасини бир-биридан ажратилиши тартибини батафсил кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик алмашиш хусусияти бўйича мазкур ионлар А⁺,< В⁺< C⁺< D⁺ қаторга жойлашган бўлсин. А⁺ тескари ионли ионит билан тўлғазилган хромотография колонкасининг юқори қисмига таҳлил қилинаётган эритмадан маълум миқдорда солинади. Мувозанат ҳолат пайдо бўлгандан кейингина колонкадан моддалар ювиш жараёни амалга оширилади. Бунда, адсорбцион хромотография усулида бажариладиган тоза эритувчи воситасида эмас, балки таркибида ионитдаги тескари ион (масалан А⁺) ҳам бўлган эритма ёрдамида ювилади. Ювиш узлуксиз бўлиб, тургани учун ҳам, А⁺ ионлар В⁺, С⁺ ва D⁺ ионларига анча самарали алмашинади, ҳамда колонканинг қуйи томон ҳаракатланади. Дастлаб колонкадан оқиб чиққан эритма таркибида фақат А⁺, кейин эса сорбциаланиш кучига қараб, В⁺, С⁺ ва D⁺ ионлар кетма-кет ажралиб чиқади. Шуни ҳам таъкидлаш зарурки, иониттўлғазилган колонка узунлиги етарли даражада бўлса, анализ қилинаётган ионлар ҳаракат (силжиш) тезликлариинг фарқи борган сари кўпроқ намоён бўлиши натижасида, мазкур ионлар алохида-алохида (колонка бўйлаб) зоналарни эгаллашади ва эритувчи воситасида колонкадан айрим-айрим ювилиб чиқади. Очилтирувчи ион алмашиш хромотография усули адсорбцион хромотографияга бир қарашда жуда ўхшаш, лекин бунда колонкада чиққан барча эритма намуналар таркибида доим А⁺тескари ион ҳам бўлади.
Ион алмашиш хромотографиясининг иккинчи хили бу «сиқиб чиқарув» чи ион алмашиш хромотографиясида. Бунда таҳлил қилинадиган аралашма колонкага қўйилгандан сўнг ишлатилаётган ионитга мойиллиги энг юқори бўлган ионли электролит эритмаси ёрдамида ионитнинг тескари ионлари сиқиб чиқарилади. Таҳлил қилинаётган ионлар, сорбцияланиш кучи бўйича жойлашган қатор тартибида, бирин-кетин ажралиб чиқади. Колонкадан чиққан барча тур ионлар фракцияларининг ҳаммасида кўрсатиб ўтиш ўринли, тескари ион ҳам бўлади. Энг охирида сиқиб чиқарувчи ионнинг ўзигина бўлган эритма оқиб чиқади.
Ион алмашиш хромотографиясида комплекс бирикма ҳосил қилувчи моддалардан ҳам фойдаланилади. Улар таҳлил қилинувчи аралашма таркибидаги ионлар шунингдек, ионитнинг тескари ионлари билан ҳар хил кўринишдаги анча барқарор комплекслар ҳосил қилади. Таъкидлаш керакки, кўр ҳолларда комплекс ҳосил қилувчи моддаларни қўллаш катионларнинг бир биридан ажралишини анча самарали бўлишига имкон яратади, бошқача ифодаланса, аралашмадаги айрим компонентларни комплекс бирикма кўринишига ўтказиб, қолган қисмидан нисбатан осон ажратиб олинади. Табиийки, бунда ҳосил бўлган комплексларнинг ион алмашиш константаси (доимийлиги0, комплекс ҳосил қилишда қатнашмаган катионларнинг ион алмашиши доимийликларидан фарқ қилиши ҳам мумкин.
Ион алмашиш хромотографиясида комплекс бирикмалардан фойдаланиш, ионлар радиуси, уларнинг электрон қаватлари тузилиши, беқарорлик константаси каби кўрсаткичлари бўйича бир-биридан фарқ қиладиган компонентлар аралашмасини тўлиқ ажратиш ва чуқур таҳлил қилиш имкониятини яратади. Албатта, ҳосил қилинадиган комплексларни барқарорлик константаси тажриба муҳити яъни рН га ҳам боғлиқ. Демак, рН ни ўзгартириш билан ҳар қандай аралашма моддаларнинг ион алмашиш хромотографиясини енгил бажариш мумкин ҳам. Кўпинча комплекс ҳосил қилиш учун махсус таркиб тузилмадаги ионитлардан кенг фойдаланилади. Комплекс ҳосил қилиш кўрсаткичларига эга бўлган ионитларга, хусусан таркибида трилон А (нитрилотриуксус кислота) ёки трилон Б (этилендиаминтетра уксус кислота) комплекс қолдиқлари бўлган смолаларни кўрсатиб ўтса бўлади. Ионитларга оид бир қатор илмий амалий маълумотлар қуйида баён қилинган.