5.3. Органик моддалар полярографияси
Симоб томчили электродда фақат металл ионлари эмас, балки турли синфларга маансуб кўпчилик органик бирикмаларда ҳам қайтарилиш жараёнини кузатиш мумкин. Масалан,углеводородлар ва уларнинг галоген ҳосилалари, альдегид ва кетонлар, тўйинган ва тўйинмаган алифатик ва ароматик қаторга мансуб органик кислотлар, меркаптанлар, нитро- ва нитрозо бирикмалар, акридин, хинолин, каби гетероциклик бирикмалар, алколоидлар ва ҳ.к.
Органки бирикмалар полярографиясининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, бу ерда полярографик тўлқин олиш кучланиши нафақат қайтарилувчи модданинг табиатига, балки кўпроқ эритманинг кислоталик даражасига боғлиқ бўлади. Бунинг сабаби шуки, органик моддалар водород ионлари иштирокида қайтарилади, масалан:
галоген бирикмалар: ССl4+H+ + 2e= CHCl3+Cl-
нитробирикмалар: C6H5NO2+ 4H++ 4e= С6Н5NHOH+ H2O
альдегидлар: C6H5СНO+ H++ 2e= С6Н5СH2OH
Полярограмманинг ярим тўлқин потенциали муҳитнинг р ярим тўлқин потенциали муҳитнинг рН га боғлиқ, кучли кислотали муҳитларда полярографик тўлқин кучланишнинг кичик қийматларида олинади. Баъзи ҳолларда муҳит рН нинг ўзгариши нафақат ярим тўлқин потенциалининг силжишига, балки эски тўлқиннинг йўқолиши ва янги полярографик тўлқин ҳосил бўлишига олиб келади. Масалан, долчин альдегид кислотали муҳитда ярим тўлқин потенциали E1/2=-0,61 в полярографик тўлқин беради, нетраль муҳитда бу потенциал -0,94 в гача силжийди ва -125 в да янги тўлқин ҳосил қилади. Ишқорий муҳитда биринчи йўқолади, иккинчи тўлқиннинг потенциали ўзгаришсиз қолади. Шунинг учун ҳам органик моддаларнинг полярографик анализида кўпроқ буфер эритмалар ишлатиш мақсадга муфиқ бўлади.
Органик моддаларни сифат анализ қилишда стандарт ва анализ қилинаётган эритмларнинг таркиби ва кислотани даражаси бир хил бўлиши керак.
Кўпчилик органик моддалар сувда ёмон эрийди. Шу сабабли бу мақсадлар учун органик эритувчилар, масалан, спирт, ацетон, диоксан, сирка кислота, метилэтилкетон ва ҳоказо ишлатилади. Полярографик тўлқиннинг шакли, баладлиги ва қайтарилиш потенциалига эртувчининг табиати таъсир кўрсатади. Бу таъсир эритувчининг қовушқоқлик диффузия коэффициен-тини ўзгартиради), ораник модда молекулаларида сольват қобиғ ҳосил қилиш натижасида бўлади. Органик моддаларни полярографик анализ қилишда эритувчини танлаб олиш ва индиферент электролит ишлатиш аниқ полярографик тўлқин олишда яхши натижалар беради-ю индиферент электролит сифатида LiCl ёки тетраалкиламмоний тузларини ишлатиш мумкин.
Баъзи ҳолларда органик моддаларнинг қийтарилиши тўғридан- тўғри эмас, балки бир нечта босқичдан иборат бўлиши мумкин ва полярограмма икки ёки ундан кўпроқ тўлқиндан иборат бўлади. Масалан, ниробензолни анализ қилишда биринчи тўлқин фенилгидроксиламин ҳосил бўлишига, иккинчи тўлқин эса, охирги маҳсулот- анилинга тегишли бўлади. Бу реакция қуйидагича иборат:
C6H5NO2+ 4H+ +4e = C6H5NHOH+ H2O
C6H5NHOH+ 2H+ +2e = C6H5NH+ H2
Органик моддалар аралашмасида ёки органик моддани иккинчиси иштироки аниқлаш керак ҳолларда полярографик усул яхши натижа беради. Масалан, акрелеинни техник глицеринда, формальдегидни ёғ альдегидда, антрацен ва фенантренни тошкўмир смоласидада, нитробензолни анилинда, пикрин кислотасини фенолда ва ҳоказо аниқлаш усуллари маълум. Эритманинг рН ни ўзгартириб фумар ва малеин кислоталарининг полярографик тўлқинни айрим олиш ва аралашмада уларни миқдорий анализ қилиш мумкин.
Ядросида ҳар хил галиодлар бўлган ароматик галогенларнинг ҳосила бирикмалари потенциалнинг ҳар хил қийматларида тўлқин беради. Бу эса, маслан, аралашмада йод нафталинни ва хлонафталлини миқдорини аниқлаш имконини беради.
Полярографик усул полимерланиш жараёнларини ўрганишда ҳам ишлатилади, масалан, полистиролда стирол. Реакцион муҳитда формальдегиднинг концентрациясини полярографик усулда аниқлаш, формальдегид билан фенолнинг поликонденсацияланиш тезлигини топиш орқали бўлиши мумкин. бир қатор органик бирикмаларнинг ярим тўлқин потенциали қийматлари 2- жадвалда келтирилган.
2- жадвал
Полярографик усулда органик моддаларни аниқлаш
Аниқлаш керак бўлган модда
|
Реакция маҳсулоти органик моддаларни аниқлаш
|
Фон
|
рН
|
E1/2,в
|
Нафталин
|
дигидронафталин
|
(С4Н9)4 нинг 75 фоизли диокситдаги эритмаси
|
-
|
-2,50
|
Фенантрен
|
дигидрофенантрен
|
”
|
-
|
-2,45
|
хлорли карбон
|
хлороформ
|
(СН3)4NBr. Нинг 60 % ли метил спирти эритмаси
|
-
|
0,75
|
Хлороформ
|
дихлорэтан
|
”
|
-
|
-1,68
|
формальдегит
|
Метил спирти
|
LiOH эритма
|
13
|
-1,56
|
Бензолдегид
|
Бензил спирти
|
Нитрат-фосфат буфери
|
2,2
|
-0,96
|
Изавел кислотаси
|
Глиоксил кислота
|
KCl эритмаси
|
-
|
-1,31
|
Нитробензол
|
Анилин
|
Буфер эритма
|
2,0 7,0
|
-0,15
-0,47
|
Хинолин
|
дигидрохинолин
|
Ацетат буфер
|
7,2
|
-1,32
-1,71
|
Органик моддаларнинг тузилиши, функционал гуруҳлар ва ўрин алмашувчилар, уларнинг бирикмада ўзаро жойлашиши тўғрисидаги баъзи бир маълумотларни полярографик усул ёрдамида олиш мумкин. Ўрин алмашинуви элементлар ёки гуруҳлар билан органик модда ярим тўлқин потенциали орасида маълум боғланишлар мавжуд. Масалан ацетонга фенил родикалини киритиш, водородни метил родикал билан алмаштиришдаги қайтарилиш реакциясига қараганда анча енгил кечади. Нитробензолдаги бензол ҳалқасига киритилган карбоксил гуруҳ, гидроксил гуруҳ ёки хлор атомларига қараганда, нитрогуруҳлар қайтарилиш потенциалини мусбат томонга кўпроқ силжитади. Динитробензолни полярографик анализ қилганда п-динитробензол енгил қайтарилади, м-динитробензолни қайтариш эса анча мураккаб, молекулада қўшбоғ мавжудлиги альдегидлардакарбоксил гурунинг қайтарилишини осонлаштиради: пропион альдегид СН3СН2СНО қараганда акролеин СН2=СН-СНО енгил қайтарилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |