Бухгалтерия ҳисоби фани бўйича маъруза матни 3-мавзу

Биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар таннархини аниқлаш усуллари. Бир технологик жараёнда битта хом-ашё ва материаллардан турли хилдаги, улардан ҳар бири ўзининг сотиш нархига эга бўлган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқарилганда ушбу турдаги маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулот (ишлар, хизматлар) деб аталади.
Асосий маҳсулотни (ишларни, хизматларни) ишлаб чиқариш жараёнида юзага келадиган ва сотиш қиймати асосий маҳсулотга (ишларга, хизматларга) қараганда ўта паст бўлган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) қўшимча маҳсулот (ишлар, хизматлар) деб ҳисобланади. Ўз номидан кўриниб турибдики, қўшимча маҳсулотлар - бу асосий маҳсулотларни тайёрлаш жараёнида пайдо буладиган йўлдош маҳсулотдир. Одатда қўшимча маҳсулотлар каттароқ абсолют қийматга эга бўлиши мумкин, бироқ унинг асосий ёки қўшимча маҳсулот эканлигини аниқлашнинг асосий мезони биргаликда ишлаб чиқарилган буюмларнинг қийматига нисбатан солиштириладиган сотиш баҳосидир. Иктисодий доираларда биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар корхонанинг молиявий фаолиятида ҳал қилувчи аҳамиятга эга, деб ҳисоблаш қабул қилинган. Бу қўшимча маҳсулотларнинг таъсири эса иккинчи даражага эга. Бошқача килиб айтганда, ёрдамчи маҳсулотларни ишлаб чиқариш одатда асосий маҳсулотни ишлаб чиқариш ёки чиқармаслик ҳақидаги қарорга таъсир қилмайди ва асосий маҳсулотга белгиланадиган нархларда сезиларли даражада акс этмайди.
Мисол тариқасида битта ишлаб чиқариш жараёнида икки ёки ундан кўп алоҳида маҳсулотлар ишлаб чиқариладиган (бошқача қилиб айтганда, комплекс ишлаб чиқариш) куйидаги тармоқларни келтириш мумкин:

№	Тармок,	Тайёр маҳсулот бўлиниш нуқтасидан кейин
1.	Нефтни қайта ишлаш корхонаси	бензин, керосин, мазут,
2.	Кимё саноати: органик кимё заводи	этилен, пропилен, бензол
3.	Пахтани қайта ишлаш корхонаси	пахта толаси, чигит, момиқ
4.	Донни қайта ишлаш корхонаси	ун (турли навдаги), кепак, кожух
5.	Ёғ-мой комбинати ва ҳоказо	ёғ, кунжара (шрот), шелуха

Шуни ҳисобга олиш муҳимки, қўшимча маҳсулот (ишлар, хизматлар)дан биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулот (ишлар, хизматлар)нинг фарқи шундан иборатки, уларни тақсимлаш нуқтасига етгунга қадар турли хилдаги маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) сифатида идентификациялаш мумкин эмас.