Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

ў й л а д и ,
очиққанга ўхш айман, 
чунки бир кеча-кундуз туз тотмадим. «Аммо н аф ас 
ростлаган муҳимроқ», - деди у. М уаттар ўт-ўлан 
ор аси д а ётар ка н , бу гап ни ўз-ўзига қ а й та -қ а й т а
такрорлар, чунки н аф ас ростлашга уринишим, н а­
ф ас ростлашим зарур в а буни иложи борича тезроқ, 
тезроқ қилишим керак, деган ф икрдан юраги худди 
узоқ тез чопиб келгандай қаттиқ гурсиллаб урарди. 
У одамлар қан дай ҳордиқ чиқариш ларини унутиб 
қўйгандай эди, буни эслаш учун эса олти соат ҳам оз.
Қоронғи кую қлаш гач, у ў рн и дан турди. У тун 
бўйи ш ош илмай, аста-секин қимирлаб боравера- 
ман, барибир борадиган ж ойим ҳз.м йўқ, деб ўй-
279

---

ларди, аммо биринчи қадам и н и кўйиш и ҳамонок, у 
оғир босинқи н а ф а с олиб, бурун к атакл ар и н и кенг 
очиб, қалин, бўғик,, саваловчи зулматни кўкси билан 
ёриб ўтиб югурди. 
У
йўналиш ини йўқотиб, қаер га 
бораётганини ўзи ҳам билмай, бир соатча югурди 
в а бир д ан тўхтаб, қулоҳ сола бошлади, бироздан 
сўнг ю рагининг гурсиллашини ноғоралар уриш идан 
аж ратиб олди. Ноғоралар қ ай д ад и р у н ч а узой, бўл- 
маган, и кки ч ақ и р и м ч а н ар и д а чалинм окда эди. У 
товуш келаётган томонга ҳараб ю рди в а қоронғида 
узок; судралди, кейин дим оғига гулханнинг аччик, 
тутун ҳиди урилди. У пайдо бўлганда, ноғоралар 
овози тўхтамади; ф а қ а т оқсоқол олға босиб, қочок; 
тутун ичида турган ж ойга чиқди; қочок, оғир ҳанси- 
рарди, титраган бурун катаклари зўриқиб керилар- 
ди, лой балчик, сач раган бетидаги и кки кўзи хи ра 
йилтирарди, уларнинг шуъласи худди ўпкасининг 
қучига боғликдек, д ам п асаяр , д ам зўраярди.
- Б из сени кутаётган эдик, - деди оҳсоқол. - Энди 
кетавер.
- Кетайми?
- О вҳат еб, кейин кет. Ўликка тириклар орасида 
ж ой йўқ. Буни ўзинг ҳам биласан.
- Ҳа. Биламан. - Улар бир-бирларининг кўзларига 
қараш м асди . Ноғоралар тиним сиз таракларди .
- О вҳат ейсанм и? - сўради оҳсоқол.
- Мен оч эм асм ан. Бугун мен ўтлар ор аси д а ётиб 
товуцщ он тутиб едим.
- Унда қовурилган гўш т бор, ола ҳол.
У япроқларга ўралган пиш ган этни олди в а я н а
д ар ё ўзан и дан илгарилаб кетди, бироз в ақ т ўтган- 
д ан сўнг ноғоралар товуш и тинди. У тонг отгунча 
тўхтам ай ю рди. «Ҳали и хтиёрим да ўн и кки соат 
бор, - деди у. - Б алки ун дан ҳам кўпрокдир, чунки 
улар изим га кечаси тушишди». У тиз чўкиб ўтир- 
ди, этни еди в а кўлларини биқинига артди. Кейин
280

---

ўрнидан турди, с}фп иш тонини ечди, я н а балчиққа 
як,ин ўтириб, бутун бадани - юзи, куллари, оёқлари- 
ни балчик, билан суваб чикди, кейин ерга ўтирди, 
т и ззал ар и н и қўллари билан кучоқлади, бош ини 
ти ззаси в а кўлига кўйди. Тонг оқаргач, у ботк,оқ- 
л и к н и н г я н а д а и ч к а р и р о ғ и г а к и р д и , ч ў н қ ай и б
ўтириб ухлаб к,олди. Туш ига ҳеч н а р с а кирм ади. 
Яхш иям, ботқоқлик и чкари си га киргани, негаки, у 
бирдан уйкудан кўзини очганда, ҳаммаёк, ёп-ёруғ, 
куёш баланд кўтарилганди, у рў п ар аси д а я н а ўш а 
и кки ҳиндуни кўрди. Улар ўзи яш и ри н ган ж ойнинг 
шундок, қ ар ш и си д а ҳалигача яхш илаб букланган 
иш тонларини кўлтиққа қи сти рган ча турардилар -
икковлари ҳам хомсемиз, пўк, қорин солган, похол 
ш ляпа в а этаклари ҳалпиллаган узун кўйлакда бироз 
кулгили кўринардилар.
- Абгор бўлдик, - деди бирови.
- Ҳа, уй да м аза қилиб соя-салҳинда ўтирмасми- 
дим, - деди бош қаси. - Аммо у ёк д а йўлбошчи к,о- 
ронғи ерга кетам ан деб мунтазир.
- Шундок,.
Улар атр о ф га осуда кўз ю гуртириш арди. Бирови 
энгаш иб этагидан куш кўнм ас ти кан лари н и териб 
таш лай бошлади.
- Шу қоравой ҳам бор бўлсин-да, - деди у.
- Шундок;. Улардан таш ви ш у таҳли кадан бош қа 
н ар са кўрмадик.
Негр туш дан кейин баланд дарахтн и н г тепасига 
чиқиб плантация томонга қаради. У Иссетибеҳанинг 
лоши арқон ҳали н чакда и кки д ар ах т орасига осиб 
кўйилганини кўрди, аввалрок; бу дарахтларга унинг 
ити билан биясини бойлаш ганди, кем а-уйнинг ол- 
ди даги майдон ҳовлида эса ҳар турли ранг-баранг 
ёпиқ, очик,, чукур, ясси аравалар, эгар-ж абдуқли 
отлар, х а ч и р л а р ти қ и л и ш га н д и ; е р д а қази л ган
ўчоқлар атр о ф и д а бола-бақра ораси д а ранго-ранг
281

---

либосларда хоти н -халаж , қ а р и -қ а р т а н гл а р ж ой- 
лаш ган, ўт-аланга устида нимталар ж азиллаб пи- 
ш ар, улкан ўчоқлардан қуюк, тутун в а буғ ўрларди. 
Э р к акл ар билан к а т т а р о қ ёш даги болалар бари 
д ар ё оҳим ининг ю қорисида унинг ортидан қувиб 
бориш ар, киш илик либосларини ечиб ўраб, дарахт- 
ларнинг ай ри лари га қистириб кетиш арди. Лекин, 
ана, ҳарқалай бир тўп э р к а к уй эш иги олдида уйма- 
лаш япти. Негр улардан кўзини узм ай қар аб турди, 
б и р п асд ан сўнг э р к а к л ар олхўри хурмо п ояси га 
буғу териси тасм алари тортилиб ясалган зам б арда 
Мокетуббени кўтариб олиб чиҳиш ди. Тилоғочлар 
ораси да яш ириниб ётган қочоқ ў ш а ёқларда уни 
курбон қилиш га тайёргарлик кетаётганини кузатар, 
унинг б аш араси эса худди М окетуббенинг баш а- 
раси каби қилт этм ас в а ундан ҳеч н ар сан и англаб 
бўлмасди. «Э-ҳа, - деди у оҳистагина, - ўзлари ҳам 
йўлга туш арканлар-да. Ўн беш йилўликдай ётди-я, 
энди йўлга туш арканлар-да».
Кечга яқин у ҳиндуларнинг бирови билан юзма-юз 
тўқнаш иб ҳолди. Улар сой устига таш ланган ёғоч 
хари устида дуч келишди: негр баланд бўйли қотма, 
пайдор, чарчаш нималигини билмас, куч-қуввати 
ошиб-тошиб ётарди; ҳинду эса семиз в а пўк, ўтакет- 
ган ҳафсаласиз, ан д ак ж он койитиш га асло тоқати 
йўк, эди. Ҳинду қимирламади, овоз чиҳармади, хари 
устида турганча негрга бакрайиб ҳолганди, негр 
дарҳол ўзини сувга отди, қиртоқҳа сузиб борди-да, 
ўрмонда гойиб бўлди, орқасидан шох-шабба, бута- 
ларнинг қайрилгани, шитирлагани эшитиларди.
Қуёш ботиб бораётганда у аған аган д ар ах т па- 
н аси д а биқиниб ётарди. Д ар ах т тан аси д ан чумо- 
лиларнинг узундан-узок; карвон и чўзилиб борарди. 
Негр чумолиларни тутиб, қандайдир бамайлихотир- 
лик в а париш онлик билан оғзига солар, гўё куюқ 
м еҳм он дорчи ли кда ўтириб, и к к о в о р а тортилган
282

---

таом ораси да ш ўрданакларни татиб кўраётгандай 
эди. Чумолилар ҳам ш ўртаккина, улар д ан оғиз сув 
очиб, сўлак оқарди. Негр чумолиларни ер, уларнинг 
м уқаррар ҳалокат сари тўхтамай, си ра оғиш май, 
охири кўринм ай ғимирлаб бориш ларига қараб ту­
рарди. У кун бўйи туз тотмаганди; ю зига чаплан- 
ган лой ниқоб қотиб қолганди, кўзининг ж и яклари
қизариб, яллиғланган, ҳорачиқлари тинм ай безовта 
айланарди. Кун ботганда у сув бўйида ўтирган кур- 
баҳани тутиш учун уринаётганда уни бирдан кап ч а 
илон чақиб олди. Заҳарли тиш ларини унинг била- 
гига кучли зарб билан санчди, териси усти да худди 
ти ғ билан чизилгандай и кки узунчок, я р а қолди. 
Капча илон бесўнақайлик билан унга таш ланди-да, 
тиш ларини қадагач, ўз ш идцати в а қаҳр-ғазабидан 
ҳолсизлангандай, ерда чўзилиб қолди; бир зумгина 
унинг олдида ночор бўлиб ётди. «Салом, бувижон»,
- деди негр. У илоннинг бош ига кўлини теккизди 
в а ш ун да илон бир чирпиниб я н а у н и н г кўлига 
тиш ларини ўнғайсиз в а қ атти қ ботиргани, кейин 
я н а в а я н а худди пан ш аха билан тирнагандек зарба 
урганига лоқайдлик билан қараб турди.
-
Буларнинг ҳам м аси м енинг ўлгим келмаётгани 
учундир, - оҳистагина деди у тобора ортиб бораёт- 
ган сокин бир ҳ ай р ат ичида, у ў зи д а я ш а ш истаги 
қанчалар ҳоким в а кучли эканлигига ҳисоб берма- 
ган, бу сўзлар ўз-ўзидан унинг лабларида қалҳи- 
м агун ча ан глам аган д ай в а ҳозир, ш у тобдаги н а 
уларнинг м аъносига етиб боргандай бўлди.
V
М окетуббе ўзи билан туф ли н и ҳ ам олди. Уни 
ю рганда, кийиб ю ролмасди, зам б ар д а чайқалиб, 
ястан иб ўти рган и да ҳам киёлмасди, ш унинг учун 
пойабзал унинг ти ззаси га ёзилган ёш буғу териси-
283

---

д а н ясалган гилам чада ётарди. Ялтироқ, чатн аган
ч а р м д а н ти ки лган , балларда к и й и л ад и ган тўҳа- 
сиз, оёқ ю засидаги тили узун, ҳизил пош нали бир 
туф ли-да, у ҳабила бош лиғининг сем издан семиз, 
ч алқан ча туш ган, ҳаёт асари билинмайдиган гавда- 
си устидан туш масди; уззукун ю ккаш лар бир-бир- 
лари билан ўрин алмаш иб ботҳокдиклару чангал- 
зорлар оралаб тебраниб турган зам б ар в а унинг 
ичидаги ж иноятни , ж и н о ят сабабини сабр-тоҳат 
билан к ў тар и б б о р и ш ар д и . Зеро, қоти л м аҳтул 
олдидаги ўз бурчини ўташ и к ер ак эди. Мокетуббе 
учун аф ти д ан бу ш унга ўхш аган бир н ар са эдики, 
ўзи гарчи мангу ти р и к бўлса ҳам, ҳали тириклик 
чоғларида у н га ўлим тилаган, ўлим ларидан сўнг 
эса унинг абадий қийноқларининг ғайриихтиёрий 
иш тирокчиларига айланган маҳкумлар томонидан 
ж аҳ ан н ам пучмоқларига олиб кириб кетилаётган- 
д ай туюларди.
Йўл юриб, сўнг бироз н а ф а с ростлаб олиш учун 
кўнган пай тлари да ҳам м алари д а в р а я саб ўтирар, 
ўртага эса қимир этм ай кўзларини юмиб Мокетуббе 
ётган зам барни кўярдилар, унинг юз и ф одалари да 
ай н и бир вақтн и н г ў зи д а тинч ф ар о ғат в а бўла- 
ж а к азоб-уқубатларнинг м уқаррарлиги ак с этар- 
ди; ўш ан да унга я н а ҳ и с қ а бир м уддатга туфлини 
кийдириш арди. Б и р бола туфлини М окетуббенинг 
к а т т а , юмшок,, я л п а й г а н о ё қ л а р и г а зў р -б а зў р
т и ҳ и ш ти р а р д и , ш у н д а й ўлбош чининг а ф т и -а н - 
горида еган ем иш и ҳазм бўлмайдиган одам ларда 
учрайдиган маъюс, муте в а д и қ қ ати аз иф одалар 
зуҳурланарди. Кейин ҳам м алари я н а йўлга туш ар- 
дилар. Мокетуббе қимирлам асди; у ф а ҳ а т замбарни 
кўтари б б о р аётган л ар н и н г қ а д а м л а р и ға м он ан д
чайҳаларди, оғзини очмасди - бунинг боиси чексиз 
танбаллигимй ё м ардлик-м атонат, и рода ҳудрати 
каби олий ф азилатлардан ў р н ак олардими, ўзига
284

---

аён. Бироз в ақтд ан сўнг зам барни ерга кўйиш ар 
в а сан ам дай қотиб қолган, сарғайган, тер босган 
ю зига қараш ард и .
Шунда кимдир, Уч Саватми ё Луи Шумуртми: «Туф­
лини оёғидан ечинглар. Ҳурмат-эьтибор кўрсатилди», 
дерди. Туфлини ечиб олиш арди. М окетуббенинг 
чеҳраси ўзгармас, ф ақ а т наф ас олиши сезиларли бў­
либ қоларди - лабларидан ҳаво чалпиллаган бир товуш 
билан отилиб чиқарди, бошқалар атроф да чўнқайиб 
ўтириш ар в а ҳар томондан келиб турган синчилару 
хабаркаш лар билан гаплашишарди.
- Кўринадими?
- К ўринм айди. У шарк, том он га ю р яп ти . Кеч 
оқш ом Типах куйиладиган ж ойларга етиб боради. 
Кейин орқага қ ай тади . Б из уни эр тага тутамиз.
- Қанийди, кўп в а қ т бўлди.
- Шундок;. Бутун тўртинчи кун.
- Дуум ўлганда уч кунда ушловдик.
- Унда қочган ки ш и қ ар и эди. Буниси ҳали ёш.
- Ҳа-а. Ж уда чопағон. Агар уни эр тага тутиш са, 
мен битта от ю таман.
- Қанийди эр тага тутиш са.
- Шундок;. Б ем аъни иш лар.
Шу куни п л а н тац и я д а о зи қ -о вқ ат тугади. Қў- 
ноқлар уй-уйларига тарқаб, эртаси га бир ҳ аф тага 
етадиган ози қ-овқат келтириш ди. Шу куниёк, Ис­
сетибеҳа ҳ и д л ан а бош лади, пеш ин п ай ти и сси қ 
а в ж га чи ққач , ш амол ўлик уф унатини д ар ё ёқалаб 
п астга в а ю қорига - узоқларга олиб к ета бош ла­
ди. Аммо негрни н а бугун, н а эр таси га тутиш ди. 
Олтинчи куни кеч туш ганда, хабар етказиш ди ки, 
қочоқнинг изларида қон ю қи қолибди. У ж ароҳат 
олганга ўхш айди.
- Яраси, иш қилиб, оғирмасдир, - деди Уч Сават.
- Биз Иссетибеҳа билан унга ф ойдаси тегм айдиган 
хизм аткорни ж ўнатолмаймиз.
285

---

- Худо кўрсатм асин. И ссетибеҳанинг ўзи унга 
х и зм ат қилм аса денг, - деди Шумурт.
- Б из билмадик, - деди онгчи. - У беркинган. У 
я н а ботқоқликка кириб кетди. Б из у ерга қоровул 
кўйдик.
Энди зам барни тез югуриб кўтариб кетиш ди. Қо- 
чоқ ботқоқликка кириб кетган ж о й гач а бир соатча 
йўл ю риларди. Ҳ аяж онлар ж ўш урган ш ош илинчда 
М окетуббенинг оёғи дан туф ли ечи лм аган эк а н . 
Б о тқо қл и кка етиб бориш ганда, йўлбошчи беҳуш 
ётганини п айқаш ди. Улар туфлини ечиб олиб, уни 
ҳуш ига келтириш ди.
Қоронғи туш гунча бутун ботқоқлик ўраб олин- 
ди. Ҳиндулар чо р д ан а куриб ўтириш ар, уларнинг 
теп аси д а паш ш а-ю чивинлар булутдай тўда-тўда 
у ч ар д и . О см оннинг эн г қуйи, ч е к к а н у қ та с и д а
ғар б д а шом юлдузи х и р а нур сочарди, ю к сак д а 
юлдуз туркумлари чарх уриб айланарди.
- Унга в а қ т берайлик, - дей и ш ди ҳиндулар. -
Э ртага дегани бугуннинг давом и в а бош қача номи.
- Шундоқ. Уни ш ош илтирм айм из. - Улар ж им
бўлиб қолиш ди в а бирдан ҳам м алари бир бўлиб, 
тун кучоғидаги ботқоқлик томонга қараб қолишди. 
Б ироз в а қ т ўтгач, ботқокдаги ш овқин босилди в а
кўп ўтмай қоронғиликдан синчи чиқиб келди.
- У ёриб ўти ш га уринди.
- Лекин сиз уни ор қаси га қай тар и б ю бордин- 
гизми?
- Шундок;. У орқага бурилиб кетди. Б и з учаламиз 
кўрқи б к е тган д ек бўлдик. У қ о р о н ғи д а эм аклаб 
ю рган и да биз ҳи д и д ан билдик, я н а бир ни м ан и
сезгандек бўлдик, нималигини билолмадик. Шунинг 
уч)гн биз кўркдик, лекин кейин у бизга туш унтирди.
У биздан ўзини шу ердаёқ ўлдириш им изни сўради, 
нега деганда, ботқоқликда қоронғида олдимга ким 
келганини, унинг ю зини кўролмайман деди. Аммо
286

---

биз бош қа нарсани туйгандик, у бизга бунинг нима- 
лигини айтди. Уни илон чақибди. И кки кун олдин. 
Яраси ш иш иб кетиб, у ҳидлана бошлабди... Аммо 
биз туйган н ар са бу эмасди, чунки энди ш иш қай- 
тиб, энди кўли худди ёш боланинг кўлидай ки чки н а 
бўлиб қолибди. У кўлини бизга қўрсатди. Б из унинг 
кўлини учаламиз ҳам ушлаб кўрдик, у ёш боланинг 
кўлидай эди. У биздан болта бериш им изни сўради, 
кўлимни чопиб таш лайм ан деди. Аммо эр та - бу- 
гуннинг давоми.
- Шундок,. Э рта - бугуннинг давоми.
- Биз кўрқиб кетдик. Кейин у ботқоқлик ичка- 
рисига кириб кетди.
- Бу яхш и.
- Шундоқ. Б из кўркдик. Йўлбошчига айтайлик- 
ми?
- Ўйлаб кўрайлик, - деди Уч Сават. У туриб кетди. 
Синчи чўнқайиб ўти рди -да я н а ҳочоқ ҳ ақ и д а сўй- 
лай бошлади. Уч С ават қайтиб келди. - Йўлбошчи 
яхш и деди. Қўриқлаган ж ойингга қайт.
Синчи қоронғида кўздан йўҳолди. Ҳ аммалари 
зам б ар а т р о ф и д а ч о р д а н а қурдилар; сўнг ухлаб 
қолдилар. Ярим к еч ага я қ и н негр уларни уйғотиб 
юборди. К утилмаганда у баҳириб, ўзи билан ўзи 
гап лаш а бошлади; унинг товуш и ҳоронғиликдан 
аник; в а баланд эш итиларди. Кейин у ж им бўлди. 
Тонг отди, о к, қ а р қ а р а қ ан о тл ар и н и тапиллатиб 
сарғайиб келаётган осмондан учиб ўтди. Уч С ават- 
нинг уйқуси ўчди.
- Энди борайлик, - деди у. - Бугунги кун кирди.
И кки ҳинду балчиқларни шалоплатиб ботқоққа
туш ди. Лекин қочок, қош ига етиб бормаёк, тўхташ - 
ди, негаки, негр аш ула а й т а бошлади. Ҳиндулар 
уни кўриб туриш арди, негр яланғоч в а бутун ба- 
д ан и га лой чапланган ҳолда тў н ка устида ўтириб 
кўш иқ хиргойи қиларди. Ҳиндулар бироз нарирокда
287

---

чўнқайиб ўтириб, и н дам ай унинг аш уласини туга- 
ти ш и н и кутиш ди. Негр ю зини кўтарилиб келаёт- 
ган куёш га қарати б ўз лаҳж аси да ним аларнидир 
куйларди. Унинг овози тиник; в а кучли, оҳанглари 
ваҳш и ён а в а маҳзун янграрди.
- Уни ш ош илтирмайлик, - дейиш ди ҳиндулар. 
Улар чўнқайиб ўтирганча, сабр-тоқат билан кути- 
ш арди. Қочок; ж и м бўлди, ҳиндулар ун га я қ и н бор- 
дилар. Қочок, ю зига чапланган лой ёрилиб чатнаб 
кетган ҳолда уларга пастдан юҳорига қаради. Унинг 
кўзларига қон тўлганди, лаблари қуруқш аб бир-би- 
ри га ёпиш ган, улар орасидан йирик қи сқ а тиш лари 
чиқиб турарди. Қуриган лой ниқоби ю зидан кўра 
к аттай и б р о к, к ў р и н а р д и , лой ник,обни су р тган
в ақ тд ан бери а н ч а озганга ўхш арди. Ч ап кўлини у 
кўкраги тагига м аҳкам босганди; тирсагидан пастга 
томон унга ҳам қалин лой чапланганди. Ҳиндулар 
н егр д а н ч и қ а ё т г а н ў т к и р ҳ и д н и ту й и ш а р д и . У 
ҳиндуларга индам ай, к,имир этм ай қар аб турарди, 
ниҳоят, ҳиндулар д ан бири унинг кулидан ушлади.
- Ю ра к,ол, - деди ҳинду, - сен ҳўп чопдинг. Уятга 
қолмадинг.
VI
Мусаффо в а ифлослик билан булғанган эрталабки 
п ай т улар п лан тац и яга кириб келдилар, негрнинг 
кўзлари отнинг кўзларидай олайиб қолди. Эт пи- 
ш аётган з^чокдан тутун тараларди; тутун ер бағир- 
лаб ёйилиб, ҳовлида в а уй -кем ада чордона куриб, 
чўнҳайиб ўтирган, ёрқин, дағал, ўнғайсиз яр аш - 
м аган либослар ки й ган меҳмонлар, хотин-халаж , 
бола-чаҳа, к,ари-к;артанглар кўзларини ачитарди. 
Овчилар д ар ё ёқалаб синчиларни ж ўнатиш ди, би- 
ровини илгарилатиб плантацияга ю бориш ди. Энди 
И ссетибеҳанинг ж асад и у кўмиладиган гўр оғзига
288

---

келтирилди, унинг ити билан отини ҳам ш у ерга 
олиб келиш ди; аммо уф унат ҳали тар қам аган , би- 
нобарин, ўзи тириклигида яш аган ж ойларда ш ар- 
паси кезарди. Меҳмонлар ҳам гўр атр о ф и га йиғила 
бошлади. Ниҳоят, қияли кдан Мокетуббе ўтирган 
зам б арн и унинг яқи н лар и , аъёнлари к урш ови д а 
кўтариб чик,иш аётгани кўзга таш ланди.
Улар орасида негрнинг бўйи ҳ ам м адан баланд 
эди; ун и н г к и ч к и н а, думалоқ, балчиқ пўстлари- 
га тўла бош и бош қалардан ю қори да кўри н арди , 
азоб-укубатга тўлиб-тош ган кей и н ги ҳ а ф т а н и н г 
олти кунида бош ига ш унча кўп кулф ат ёғилдики, 
ш ундан энди базўр н аф а с оларди; гарчи издиҳом 
ж уда секин ҳ а р а к а т ҳилаётган бўлса-да, биқинига 
м аҳкам босиб уш лаган чап кўли теп аси д а кўкраги 
оғир кўтарилиб туш арди. Кўзлари тинм ай аланг-жа- 
ланг қиларди, ҳеч бир н уқтада тўхтам ас, чам аси, 
у ҳеч нарсан и кўрмас, қар аган нарсаси н и кўриб 
улгурмасди. Б аъ зан оғзи очилиб ҳолар в а й и р и к о к, 
тиш лари кўзга чалинарди, бир д ан у ҳ ан си раш га 
туш ди. Қабр сари ю рган меҳмонлар бу издиҳомни 
кўриб тўхтаб қолдилар, айрим ларнинг кўлларида 
эт парчалари бор эди. Улар ю риш дан тўхтаб кутар, 
негрнинг кўзлари, унинг ёввойи, харосон нигоҳи 
уларнинг ю з-кўзларини сузарди.
- Балки сен олдин тановул қилиб оларсан? - сўра­
д и Уч Сават. У сўзларини и кки к а р р а такрорлади.
- Шундок;, - деди негр. - Шундоқ, шундок,. Мен 
олдин овқат ейман.
Энди издиҳом я н а ўртага ҳараб тисарилди; энг 
ор қ ад а турганларгача бу ш ивирлаган сас етиб бор- 
ди: «У олдин о вқат ермиш».
Улар уй-кемага келдилар. «Ўтир», - деди Уч Сават. 
Негр 
5
ш -кем а қирғоғига ўтирди. У ҳам он ҳарсил- 
лар, кўкраги оғир кўтарилиб ту ш ар, пахтаси чиқиб 
к е тга н к ў злар и т и н м а й а л а н г-ж а л а н г қ и л ар д и .
289

---

Кўзлари ҳеч н ар сан и кўрм аётгани, аф ти д ан , ички 
сабабларга боғлиҳ эди, бу нобиноликдан эмас, бал­
ки умидсизлик в а алам-изтироблар н ати ж аси эди. 
Унга таом келтирдилар, ҳам м а унинг ҳ ан д ай овқат 
ейиш ини том ош а қилиб турарди. У бир бўлак этни 
оғзи га солиб, ч а й н а й бош лади, ам м о ч ай н ал ган
овҳатнинг ярм и оғзининг бурчакларидан чиқиб, эн- 
гагидан кўксига тўкилди, бироздан сўнг у ч ай н аш - 
ни бас қилди. У ш ундай бутун яланғоч баданига лой 
чапланган в а бу лой энди куриган ҳолда ти ззаси д а 
товок; билан ўтирар, очик, оғзи тўла чала чайналган 
ош, ола-кула кўзлари атр о ф га ти н м ай аланглар, 
ҳарс-ҳарс ҳ и сҳ а-қ и сқ а н аф ас оларди. В азмин, тан 
то р тм ас ҳиндулар у н га қ а р а б саб р -то қ а т билан 
кутардилар.
- Юр энди, - деди ниҳоят Уч Сават.
- Сув ичам ан , - деди негр. - Су в. Шундоқ, шун- 
доқ. Сув ичаман.
Қудуқ куллар яш ай д и ган қишлок, йўлида, куйи- 
р о кд а эди. Адир ён бағрида калта соялар ётарди
- пеш ин чоғи эди, бундай сокин п айтларда Иссети­
беҳа туш ки овқат в а ту ш д а н кейинги уйкуни кутиб, 
ю мш оқ ўриндиғида мудраб ўтиргучи эди, ш унда 
унинг ш ахсий хизм аткорининг кўли бўш арди. Бу 
дам н и у ош хона бўсағасида ўтириб ўтказарди, туш- 
лик тайёрлаётган аёллар билан у ёқ бу ёқдан гап- 
лаш иш ни ёқтирарди. Ў қтин-ўҳтин у п астга - негр­
лар қиш лоғига н азар таш лар, у ёқларда ҳам м аси 
сокин-тинч, аёллар кўчанинг у бетидан бу бетига 
қар аб сўйлаш ар, очик, эш и клардан оҳиста тутун 
5
ф лар, кўча ч ан ги да к,ора оғочдан ясалган ўйин- 
чоқларга ўхш аш болакайлар ўйнаб ю риш арди.
- Юр, - деди Уч Сават.
Негр издиҳом и чи да борар, боши ҳам м адан кўра 
баландроқ эди. Меҳмонлар Иссетибеҳа, унинг ити, 
унинг оти кутаётган томонга аста оғиб иниб бори-
290

---

ш арди. Негр ҳам қад ам таш лар, кўзлари ола-кула 
аланглар, боши издиҳом ош а ю ксалар, кўкси оғир- 
оғир кўтарилиб туш арди.
- Қани, - деди Уч Сават. - Сув ичмоқчи эдинг.
- Шундок;, - деди негр. - Шундок;. - У уйга ўги- 
рилиб қар ад и , кейин пастга, қиш лоққа бокди, бу- 
гун бунда ўчоқларда ўт ёнмас, эш иклардан аёллар 
мўраламас в а болалар ўйнаб кўчада ч ан г кўтарм ас 
эдилар. Негр базўр оғир н аф ас оларди.
- Илон м енинг бу ерим ни чакди , - деди у. - Тиш ­
ларини кўлимга санчди: бир м арта, и кки м арта, уч 
м арта. Мен унга: «Салом, бувижон», дедим.
- Хўп, қан и , - деди Уч Сават. Негр ҳам он ж ойи- 
дан қимирламай, бошини адл тутиб, худди балчикда 
иш лаётгандай тиззаларини баланд кўтариб қадам
таш ларди. Унинг кўзлари худди отнинг кўзларидай 
ваҳш и ён а зўрабор ялт-юлт қиларди.
- Сув ичмоқчи эдинг, - деди Уч Сават. - Мана, сув.
Қудуққа кади бадя м аҳкам ланм иш эди. Б адян и
лик; тўлдириб негрга бердилар. Унинг қ ан д ай сув 
ичаётганига ҳ ам м а қараб турди. У бадяни оғзига 
олиб борди-да, лой билан сувалган ю зи га босиб 
оҳиста қи ялатди . К ади бадя о ш а ун и н г кўзлари 
ҳамон атроф -тум онатга саросар н азар соларди в а
бир зум ҳам тўхтам асди. Йиғилган ҳ ам м а унинг 
бўғзида к ек и р д аги кўтарилиб туш аётган и , қуёш
ш уълаларида яр ақ л аган сув к ад и бад яд ан унинг 
энгак, бўйин, кўкраги га оқиб туш аётганини кўриб 
турди. Кейин сув тамом бўлди.
- Қани, - деди Уч Сават.
- Ш ошманглар, - деди негр. У я н а сув олиб бадя­
ни лабига олиб борди в а уни қ и й ш ай ти р а бошлади, 
кади бадя ош а ҳамон унинг кўзлари ола-кула кезар- 
ди. Яна ҳ ам м а унинг қ ан д ай сув ичмоқчи бўлаёт- 
гани в а том окдан ўтм аётган сув минглаб м ар вар и д
зарраларга аж ралиб, унинг даҳан и в а кўксига оқиб
291

---

туш аётгани, чапланган лой ю зида ҳўл излар қолди- 
раётган и га қараб турарди. Улар - қабиладош лар, 
меҳмонлар в а йўлбош чининг яқи н лар и ўзларини 
вазм ин, одоб-икром, сабр-тоқат билан кутиб тури- 
ш арди. Кейин сув тугади, аммо негр уни ю тиш учун 
ҳамон кекирдакларин и чўзар, қалт-қалт титраб ҳеч 
ним ани ютолмасди. Кўкрагидан сув ювиб ўтган лой 
парчаси қўчиб оёқлари остига тушди в а парчаланиб 
кетди в а ҳам м а бўш аган кади бадя и чидан унинг 
х и рқи раган овозини эш итди: «хаҳ, хаҳ, хаҳ, хаҳ».
-
Хўп, қан и , - деди Уч С ават в а негрнинг кўли- 
д ан к ад и бадяни олиб, уни кудуқнинг четига илиб 
кўйди.
292

---