Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

(ингл.
N athaniel Bedford 
F orrest, 1821-1877) - АҚШда XIX аср ўрталаридаги ф уқаролар 
уруш и 
йилларида 
Америка 
К онф едерация 
Ш татлари 
арм иясининг генерали. У Форт Пиллоудаги ж ан гл ар д а ҳарбий 
ж и ноятларда - А мерика И ттиф оқ арм иясидан паноҳ топган 
қуролсиз қора танлиларни қириб таш лаганликда айбланган. 
АҚШ ж анубий ш татларидаги энг бой миллионерлардан 
ҳисобланган Форрест ф уқаролар уруш идан кейин ирқчи Ку- 
клукс-клан таш килотчиларидан бири бўлган.
14 Ямнки 
(ингл.
«уапкее») - XVIII асрда муомалага кирган, 
Янги Англия (АҚШ ш имолий-ш арқий штатлари) ақолисига 
берилган ном, ҳозирги в ақ тд а бутун АҚШ аҳолисига нисбатан 
ишлатилади.
70

---

-
Ҳ аммаси ж ойида, - деди у. - Энди эса иш ни 
дўндириб, уй га йўрғалаш қолди.
Мусалласчи уй и да ж омадонларига вискини жой- 
лаб беришди. Бун я н а бир ш и ш а вискини қаерда в а
қачон қўлга ки ри тган и номаълум. А ф тидан мистер 
Семе берган бўлиши керак (Хоуксга қош қорайганда 
етиб келганларида, бу ерда ҳеч ки м са кўринмасди). 
Уларнинг поезди и к к и соатдан кейин йўлга чи қар 
экан . Б ун га ав в ал м айор де Спейн, кей и н М ак­
каслин бую риш ганидек в а болани унга кўз-қулоқ 
бўлиб ту р и ш н и т о п ш и р и ш га н и д е к , м усалласчи 
уйидан ҳеч қ а ё қ қ а бош суқмасдан тўғри вокзалга 
келиш ганди. Бун ёнидаги ш иш асини вокзал ҳожат- 
хонасида очди. Х измат ф ураж кали одам бу ерда 
майхўрлик қилиш мумкин эмаслигини айтм оқчи 
бўлиб Бунга яқинлаш иб, унга қиё таш лади-ю и н ­
д ам ай қўя қолди. Кейин Бун ресторанда вискини 
стакан и га стол остида қуяётганида ем акхона ходи- 
м аси пайдо бўлди в а у индам ай қўя қолмагани учун 
у я н а ҳож атхонага йўл олди. Бун негр о ф и ц и ан т в а
бир йўла бу ердаги ҳам м а ҳўрандаларга улар эш ит- 
м аган в а и хтиёрлари ўзлари да бўлса эш ити ш ни 
хоҳламайдиган Шер в а Қари Бен тўғрисида бақириб 
ҳикоя қилиб бериш га улхурганди. Сўнг бирданига 
унинг эсига ҳайвонот боғи келиб қолди. Соат учда 
Хоуксга я н а бир поезд борар экан, д ем ак улар ҳозир 
йиртқи ч ҳайвонларни том ош а қилгани борадилар 
в а сўнг ўш а, соат учдаги поездда кетадилар. Бун 
ҳ о ж а т х о н а га у ч и н ч и м а р т а к и р и б ч и қ қ а н и д а н
кейин дарҳол лагерга, Ш ернинг олдига бориш лари 
в а учовлон - Шер билан бирга ҳай вон от боғига 
қайти ш лари , бу ерд а Шер м узқайм оқ в а конф етга 
тўйдирилган йи ртқи чларн и н г адабини бериб қў- 
йиш ини эълон қилди.
Шундай қилиб, улар қайти ш лари к е р а к бўлган 
поездга чиқм адилар, лекин бола Б унга соат учда-
71

---

ги поездни ў ткази б ю бориш ига йўл қўй м ади в а
бу билан аҳволни ўнглади; энди Бун ҳож атхонага 
бормас, ш у ерда - вагоннинг ўзида и чар в а йўлакда 
кимнидир тўхтатиб уларга Шер тўғрисидаги гапини 
уқтирар, улар эса вокзалдаги хи зм ат ф ураж кали 
хизм атчидек сукут сақлардилар.
Қуёш ботганида Хоуксга етиб келганларида Бун 
ухлаётганди. Бола уни туртиб уйготиб, вагондан жо- 
м адон билан бирга олиб туш ди в а ҳатто озиқ-овқат 
дўкончасида кечки овқатн и қилиб олиш га қўндир- 
ди. Ш унинг учун п ар о в о зч а я н а уларни қизғи ш
қуёш ботаётган ўрмон ичига олиб кириб кетаётга- 
н и д а Буннинг к а й ф и деярли тар қаган , осмон тунд 
эди, д ем ак тунда ер музламайди. Энди бола чўғга 
айланган п еч к а ортида ухларди; вагон ча тақи рлар 
в а қирчилларди, суҳбат Шер в а Қари Б ен ҳ ақи д а 
борарди, кондукторлар гап н и ан глаётган лари н и
тасдиқлаб туриш арди, чунки Бун ўз д ав р аси д а эди.
-
Осмонга булут чиқди, кун илийдиган бўлди, -
дерди Бун. - Э ртага Шер уни йўқ қилади.
Йўқ қилиш Ш ернинг ёки бош қанингми, лекин 
Б уннинг чеки га туш маганди. У, эслаш ларича, шу 
пайтгача олмахондан бўлак бирор ҳайвонни йиқита 
олмаган - ф а қ а т негрга беш м ар та ўқ узган и да та- 
содиф ан негр аёлини яралаган и н и ҳисобга олмаса. 
Негр эса дароз йигит бўлиб, деспейнлик қ о р а танли 
извош чидан олган пистолетидан ўқ узаётган Бундан 
тўрт қадам н ар и д а турарди, негр ҳам почта орқали 
бир ярим долларга олган тўппончасини қўлга олган, 
Бунни илм а-теш ик қилиб таш лаш и м ум кин эди, 
бироқ тўппончаси отилмасди, ф а қ а т - чиқ-чиқ, 
чиқ-чиқ... Бун эса кейин М аккаслиндан қ и р қ беш 
доллар тўлаш ни талаб қилиш ган ой н аван д витри- 
нани чилпарчин қилиб в а бу ердан ўтиб кетаётган 
негр аёлини оёғини яр ал аб , ў қ д о н д аги ў қларн и
72

---

сарф лаб бўлганди; бу аёл учун м айор де Спейн 
пул тўлади: у М аккаслин билан ким в и тр и н а учун, 
ким оёқ учун пул тўлаш ни қ а р та таш лаб бўлашиб 
олганди. Бу йил эса лагерда, овнинг биринчи қу- 
н и д а Буннинг олдидан ш оҳдор чиқиб қолди; бола 
Б уннинг эски сочма ўқли милтиғидан беш м ар та ўқ 
узилганини, кейин эса Буннинг: «Лаьнатлар бўлгур, 
қочиб қоляпти! Қ арш и си дан чиқ! Қарш исидан!» 
деган овозини эш итди в а ў ш а ж ой га борганида ўқ 
узилган ж ой д ан к и й и к изларигача бўлган м асоф а 
йигирм а қ ад ам ҳам келмаслигини кўрди.
Ўша к еч а л агер д а Ж еф ф ер со н д ан келган беш 
киш и: Б а я р д С арторис ўғли билан, к ен ж а Компсон 
в а я н а и кки одам меҳмон эди. Тонгда эса бола Эш 
томонидан баш орат қилинган кулранг ёмғир ури- 
лаётган д е р а за д а н қ ар аб , й и ги р м атад ан кўпроқ 
одамни кўрди - улар ўн йилдан бери Қари Бенни 
дон, ч ўчқалар в а бузоқлар билан таъм инлаб т у ­
р ар дилар, ҳозир эс а ш аҳарли к ҳар қ а н д а й негр 
таш лаб ёки ёқиб ю борган эски ш ляпалар, куртка 
в а комбинезонларда шивалаб ёғаётган ёмғир остида 
турардилар ёки чўккалаб олгандилар; ҳатто эски, 
пўлатдан ясалм аган милтиқлар ҳам ҳам м ад а бор 
эмасди, ф а қ а т р ези н к а этиклари бутун в а пиш и қ 
эди. Нонуш та қилиш ар экан, п и ёда в а отда я н а ча- 
м аси ўн и к к и н а ф а р одам етиб келди: улар - лагерь 
қуйи томонида ўн икки миль наридаги участкадаги 
ўрмон кесувчилар; Хоуксдаги д арахт арралайдиган 
ж ойдаги иш чилар, тор изли тем ир йўлдан келган 
кон дуктор эди (улар о р аси д а ф а қ а т ш у о д ам д а 
милтиқ бор эди). Ш ундай қилиб, ў ш а тонгда майор 
С пейнга сўнгги м ар та, тунд 64-65-й и лларда ўзи 
бош чилик қилган отрядга қуролланиш и бўйича бас 
келолмаса ҳам, сони ж иҳатидан кам бўлмаган гуруҳ- 
ни ўрм онга бошлаб бориш ига тўғри келди. Бу ерга
73

---

келганлар ҳовлига сиғмади, улар м айор де Спейн 
байтали устида Эш ифлос кийим и билан мойланга- 
нидан ёғли патронларни беш отар милтиғига ўқлаб 
бўлиши в а унга узатиш ини пойлаётган, яш ил тусли 
баҳайбат - кучукча эмас, балки от с и ф ат мағрур, 
мудроқ зум рад кўзли, атроф даги ҳ ам м а нарсага, 
ҳатто Бун в а Теннин Ж им олиб ч и ққан , боғлоқлик 
изқувар итларнинг ш овқинига ҳам кўр в а кар ҳолда 
узанги олдида ти к ит турган д а р в о за ортида ҳам 
кутиш аётганди.
- Кэтига генерал Компсонни ўтқазам и з, - деди 
м айор де Спейн. - Ўтган йили у ай и қн и н г қонини 
оқизганди; таги д а в а зм и н р о қ х ач и р бўлганида, у...
- Йўқ, - деди генерал Компсон, - чангалзорларда 
от в а хачи рда қувиш учун қари ли к қиламан. Бу­
нинг устига ўтган йил ўз им кониятим ни бой бериб 
қўйдим. Бугун п и сти р м ад а турам ан. Кэтини эса 
йигитчага бермоқчиман.
- Ш ошманг, - деди М аккаслин. - А йкда ҳам м а 
нарса, ов в а айиқлар ҳам олдинда. Яхш иси бош қа 
биров...
- Йўқ, - деди генерал Компсон. - Кэтини Айк 
минади. Ҳ озирнинг ўзида у биздан кўпроқ нарсан и
билади, ўн йилдан кейин эса Уолтерга ҳам тенгла- 
ш иб олади.
Б ола м ай о р д е С пейн у н га К эти га м и н и ш н и
а й тм агу н и ч а бунга и ш он м асди . М ана у ёввой и
ҳайвон қонидан ҳурким айдиган бир кўзли хачир 
устида ўтирибди в а м айор де Спейн узангиси ёни- 
д а турган, кулранг аёзли тонгда й и р и к бузоқдек, 
аслида бўлганидан й ирикроқ кўринадиган - боши 
катта, яғрини ўзи н и ки дан кенгроқ, яш илтус ж уни 
остидаги муш аклари кимнингдир тегиб кетиш идан 
титрамайдиган, зеро улар томон қонни ҳайдайдиган 
ю р ак ҳеч ким ни в а ҳеч нарсан и севм айдиган итга
74

---

қараб турибди; ит отдек баҳайбат, аммо бош қача- 
роқ кўринади, зеро отнинг сиймоси залворли в а
тезлик билан боғлиқ; Шер эса ўзида ф а қ а т ж асурлик 
ҳам да таьқ и б этиш в а ўлж а олиш га интилиш в а
иродани мужассамлаш тирадиган бош қа нарсаларни 
ҳам эмас, балки ан а шу қувиб етиш в а ўлжа олишга 
интилиш даги қатьи ятн и тасаввур этиб бўладиган 
чегарадан ҳам ўзишга бўлган иродани акс эттирарди. 
Ит унга боқди. Бош ини қимиллатди, хиёл ит ирил- 
лаши узра нигоҳини қаратди: Бунникидек - тубсиз, 
Бунникидек - иаскаш тликсиз в а бағрикенг, меҳрсиз 
ва қаҳрсиз, совуқ, мудроқ кўзларини тикди, холос. 
Сўнг кўзлар имо қилди ва бола тушунди - бу қўзлар 
унга қарамаётганди в а қарамаганди, ш унчаки Шер- 
нинг боши шу томон бурилганди.
Ушбу тонгда у из қувиш овозларини бош идан 
эш итди. Сэм билан Теннин Ж им извош дан чиқа- 
рилган хачир в а отни эгарлар эканлар, Шер кўздан 
ғойиб бўлди, ш ундан сўнг изқувар итлар ҳам из 
қувиш га қўш илдилар, улар искаб в а вовуллаб ча- 
калакзорга шўнғидилар. Бола, майор де Спейн, Сэм, 
Теннин Ж им улар кетидан йўлга туш дилар в а и кки 
юз қад ам чам аси н ари дан қор эриётган ўрмондан 
уларга илк, баланд, одам никига ўхш аш фиғонли, 
болага таниш товуш эшитилди, кейин бунга бош қа 
изқувар итлар ҳам қўшилиб, ғи р а-ш и р а хилватни 
ти н и қ бўкириш билан тўлдирдилар. Ш ундан сўнг 
пойга бошланди. Болага ўзи уларнинг иккаласини 
ҳам кўраётгандек туюларди: улкан қулранг ит қать- 
ият билан, овоз чиқарм асдан қувмоқда, олдинда эса 
тўрт йил аввалги дек чакалакзор ичидан ақлбовар 
қилм айдиган тезли кда ай и қ локом отивдек елиб 
бормоқда, ю гураётган хачирлар эса тобора орқада 
қоляпти. Я к к а ў қ овози эш итилди. Отлиқлар як - 
кам -дуккам дарахтлар орасидан суяк бет, ч и ри к
75

---

тиш ли оғзидан қи ч қи р и қ отилиб ч и қаёгган , кўли 
билан у зоқлаш аётган , ғойиб бўлаётган из қувиш
йўналиш ини кўрсатиб турган ў қ узган овчи ёнидан 
хачирларини чоптириб ўгдилар.
Ҳуришлар ян ги туе олди в а бола уч юз қад ам
олдинда итлар в а уларга қайрилган ай и қн и кўр­
ди. Шер ю гурганича унга таш ланганини в а айиқ- 
н и н г п ан ж аси билан итни итқитиб ю борганини, 
ўзи и зкувар итлар тўдаси га отилгани, биттасини 
ериарчин қилиб, ш ундан кейин қочиб қолганини 
кўрди. Отлиқлар ёнидан изқувар итлар оқими ўтиб 
кетди. Де Спейн билан Ж им худди пистолетдан ўқ 
узиш аётгандек ҳайқириш ди, Ж им итларни орқаси- 
га қай тар и ш га уриниб кам ари н и еилкитди. Энди 
бола в а Сэм Ф азерс ёлғиз ўзлари хачирларини чоп- 
тирардилар. Из қувиш ни Шер билан бирга я н а бир 
ит давом эттирарди. Бола унинг овозидан таниди. 
Ўтган йилги лайча, ў ш ан д а ҳам, ҳозир ҳам ҳеч бўл- 
м аган д а и зқувар итлар назди да - ақлсиз. «Эҳтимол, 
ж аеурлик ш у бўлса керак» хаёлидан ў тказд и бола.
- Ўнгроққа! - орқадан Сэмнинг овози эш итилди.
- Ўнгроққа ол! Уни д ар ёд ан узоқлаш тириш керак.
Шу ердан қам и ш зорлар бош ланарди. У йўлни 
С эм д а н ём он б и л м а сд и . Б у т а з о р и ч и д а н тўп- 
па-тўғри сўқмоқ йўлга чиқиш ди. Сўқмоқ чангалзор 
орқали дарёга, ялан г қи рғоққа олиб чиқди. Уолтер 
Юэллнинг беш отари тўмтоқ банғиллади - я н а бир 
бор в а кейин и кки м ар та ў қ овози эш итилди.
- Йўқ, - деди Сэм. - Мен изқувар итнинг овозини 
эш итяпм ан. Олға!
Улар тор то м си з ту н н ел д ан - қ а м и ш л а р н и н г 
ш итирлаш и в а синиш и ичидан остида ҳ ар акатси з 
қую қлаш аётган дек в а кулранг нур о қ и м и д а акс 
этм аётган сар и қ сув оқаётган ж а р га от чоптириб 
чиқдилар. Ҳозир бола ҳам лай ча овозини эш итаёт-
76

---

ганди. Ч инқириқли ҳуриш ж ой и д а қотиб қолганди. 
Қирғоқ бўйлаб югуриб кетаётган Б уннинг елкасига 
милтиқ қ ай и ш и ўрнидаги арқондаги пилта милтиқ 
урилар в а чайқаларди. У кескин бурилиб, югуриб 
келди - бети ёввойи, бир кўзли хачирга, бола ортига 
сакраб минди.
-
Л аъ н атлар бўлсин, қ а й и қ қ а ! - қ и ч қ и р а р д и
у. - У қирғоқнинг н ар и га бетида! Айиқ тўғри ўш а 
қи рғоққа отилди! Шер унинг қочиб кети ш и га йўл 
қўймади! Л айча ёрдамлашди! Шер ж у д а я қ и н эди, 
отиб бўлмасди! Чоп! - қи ч қи рард и у товони билан 
хачир биқинини ниқталар экан. - Қани, чоп!
Қор эриётган тупроқда сирғаниб, ўт-ўлан ора­
сидан сувга отилиш ди. Бола ўнг қўлида милтиқни 
сув устида қўтарганича, ч ап қўли билан ж иловни 
хачирнинг бир томонидан, икки н чи томонидан эса 
Бун уш лаганларича совуқни, музнинг ачитиш ини 
сезмади. Қ аердадир орқаларида Сэм эди, бу ерда 
эса дарё, сувнинг ҳ ам м а ёғи итлар билан тўлганди. 
И зқувар итлар хачирларга қ а р аган д а тезроқ сузар- 
дилар: хачирларнинг оёғи д арё тубига тегм асдан 
и тл ар т и к қ и р ғ о қ қ а т и р м а ш г а н д и л а р . Н ар и ги
қирғоқдан м айор де Спейн ҳай қи рарди в а бола ўги- 
рилиб, сувга Ж им нинг оти туш аётганлигини кўрди.
О лдиларидаги ўрм он в а ём ғир тош бостирган 
ҳаво энди яхлит ҳ ай қ и р и қ қ а айланганди. Бу тош- 
қинли, ж арангдор қи чқириқ нариги қирғоққа бориб 
урилар, парчалан ар, я н а бирлаш ар, тўлиб-тошар, 
ж аран глар в а болага ўлкадаги ҳ ам м а итлар - бар- 
ч а с и қулоғига ў к и р а ё т г а н д е к тую ларди. У сув- 
д а н ч и қ а ё тг ан х а ч и р га ти р м аш д и . Бун х ач и р га 
м и н м ад и , у н и н г у зан ги с и д ан уш лаб олди. Улар 
ж а р л и к к а ю гуриб ч и қд и лар , қ и р ғо қ д аги буталар 
о р аси д ан ўтдилар в а ай и қ н и кўрдилар: а й и қ орқа 
оёқл ар и д а о р қ аси билан д а р а х т га ти р ан и б турар,
77

---

ат р о ф и д а итлар ҳуриб ай л ан и ш ар д и в а м а н а Шер 
у н га отилди.
Бу саф ар а й и қ у н и ергаури б туш ирмади. Шерни 
кучоқламоқчи бўлганидек, и к к ала н ан ж аси билан 
қ ар ш и олди в а и ккаласи ҳам йиқилиш ди. Бола 
хачир д ан сакраб туш ганди. Тепкини тортди, лекин 
олачииор ит гавдалари бўтқасида у ердан я н а ай и қ 
гавдалан а бошлагунга қ ад ар ҳеч н ар сан и аж р а т а
олмасди. Бун б ақи р ар , лекин н и м а деяётган и н и
англаб бўлмасди; Шер ай иқнинг бўғзига ёииш гани- 
ч а унга осилиб олганди, айик; эса яр и м гавдасини 
ти клаган ча и ан ж аси билан итлар д а н бирини уриб, 
улоқтириб юборди в а қадди н и ростлаб, ростлаб, 
и кки орқа оёғига т и к туриб олди в а олд оёқлари 
билан Ш ернинг қорнини тила бошлади. Бун олдинга 
таш ланди. И тларнинг бирини устидан сакраб ўтиб, 
бош қаларини тепиб улоқтириб юбориб, кўлида хира 
ялтираётган иичоғи билан ю гурганича худди хачир- 
га м и надигандек а й и қ қ а сакради , оёқлари билан 
а й и қ биқинларини қисди, Шер ёииш ган бўғзини 
чаи кўли билан ушлаб олди в а бола кўтарилган в а
санчилган пичоқ тиғи ялтираганини илғади.
Кўл бир мартагина иастга тушди. Бир лаҳза бу ҳай- 
каллар комиозициясига ўхшаб кетди: бутун жон-жаҳ- 
ди билан бўғизга ёпишиб олган ит, ай и қ в а унга мин- 
гашиб олган, кўз илғамас ҳаракатлари билан чуқур 
санчилган иичоқни қимирлатаётган одам. Кейин Бун 
гавдасининг оғирлиги уларни судраб, чалқанчасига 
думалатди. Биринчи бўлиб айиқнинг бели кўтарилди, 
аммо Бун шу ондаёқ ай и ққа мингашди. Ҳали ҳам 
иичоғи кўлида эди в а бола я н а кўл в а елканинг кўз 
илғамайдиган пайиасланиш ини сезди; сўнг ай и қ Бун 
в а Шер қапиш иб олган гавдасини тиклади, одамдек 
ўгирилди, ўрмон томон и кки ёки уч қ ад ам кўйиб 
тўнтарилди. Ҳ олсизланмади, ти з чўкм ади. Худди
78

---

дарахтдек қулар экан, учалови - одам, ит, айиқ гўё 
силкитиб таш лангандек туюлди.
Бола Ж им билан бирга югуриб келишди. Бун чўк- 
калаб, ай и қ боши ёнида тимирскиланарди. Буннинг 
чан кулоғи ғаж илган, курткасинин г ч ан енги узиб 
таш ланган, ўнг этигининг кўнж и п ош н агача тилиб 
юборилганди; оёғи, кўли, ваҳш и ён а эм ас - ҳозир 
мутлақо хотирж ам юзи бўйлаб ёмғир суйилтирган 
қизил қон оқарди. Улар учовлашиб Ш ернинг ж ағини 
очишди.
- С екинроқ, иблислар, - деди Бун. - Кўрмаяпсиз- 
ми, ахир ичак-чавоғи чиқиб ётибди-ку?
У Ж им га аввалги дек оҳиста сўз қотар экан, усти- 
даги курткаси н и ечарди:
- Қ айиқни бу ерга олиб келсанг, у д ар ё оқими 
пастида, юз қ а д ам ч а нарида.
Теннин Ж им ўрнидан туриб, йўлга туш ди. Шу он 
бола ё Ж им овозига бош ини кўтариб ёки ш унчаки 
қараб (хотирасида сақланиб қолмаганди), энгаш ган 
Ж им в а лойда ю зтубан ётган Сэм Ф азерсни кўрди.
Йўқ, х ач и р ун и у сти д ан т ў н т а р м а г а н д и . Бола- 
н и н г ё д и д а - Бун а й и қ қ а т аш лан гу н га қ а д а р Сэм 
ҳ ам ш ош и лаётган д и . Ж ароҳат ҳам , л ат ҳам йўқ. 
Бола Бун билан уни ўнги га тўн тар и ш ган и д а, Сэм- 
нинг кўзлари очиқ эди в а у илгарилари Жо Б ей кер 
(Жо Б ей к ер - С эм нинг сўнгги қабиладош и) билан 
гап л аш ад и ган ти лд а н и м алард и р деди . Аммо ў р ­
н и д ан т у р а олмади. Теннин Ж им қ а й и қ н и ж а р
олдига олиб келди: у д ар ё у зр а м айор де Спейн би­
лан савол-ж авоб қ и л и ш аётган и эш и ти лард и . Бун 
Ш ерни к у р тк а с и г а ўраб, қ а й и қ қ а к ў тар и б борди, 
С эмни ҳам ў ш а ер га олиб бориш ди, к ей и н қай ти б 
келиш ди, Ж и м н и н г қ а й и ш ти зги н и н и бир кўзли 
х а ч и р н и н г э га р и г а бойлаб, а й и қ н и ж а р г а , ў ш а 
ж ой д ан қ а й и қ қ а судраб келтириш ди, Теннин Ж им
79

---

э с а от в а и к к и х ач и р н и сувдан ў т к а зи ш учун ш у 
е р д а қолди. Қ ай и қ қ и р ғо қ қ а етиб к ел м асд ан Бун 
қ а й и қ тум ш уғини уш лаб олган м ай о р д е Спейн 
ё н и д ан сак р аб п а с т га туш ди. М айор Қ ари Б ен га 
боқди, о ҳ и стаги н а «Шундоқми» деди . У қ а й и қ қ а
ў т и р д и , эгилиб С эм га қўл т е к к и з д и , Сэм у н га
нигоҳ таш лад и в а я н а ў зи н и н г қ а д и м и й ти ли д а 
н и м ал ар н и д и р деди.
- Унга ним а бўлди, билмайсанми? - сўради майор 
де Спейн.
- Х абарим йўқ, сэр, - ж авоб берди бола. - У х а ­
чир д ан йиқилмаганди. Бун ай и қ қ а таш ланганидан 
аввал хачирдан туш ганди. Кейин қ а р а с а к - ерда 
ётибди.
- Тезроқ бўл, ж и н ургур! - бақи рарди Бун энди 
д арён и н г я р м и га келган Теннин Ж имга. - Х ачирни 
м енга бер.
- Х ачирни н и м а қи л асан ? - сўради м айор де 
Спейн.
Бун унга қар ам а д и ҳам.
- Хоуксга, докторнинг олдига бораман, - деди 
у пинагини бузмасдан, қизил қон оқаётган, ёмғир 
уни муттасил ю виб кетаётган юзи мутлақо хотир- 
ж ам эди.
- Д октор сенинг ўзингга керак, - деди м айор де 
Спейн. - Теннин Ж им...
- Қўйсангиз-чи, - деди Бун. У м айор де Спейн 
томон ўгирилди. Ю зи аввалги дек хотирж ам , лекин 
овози қ а т ь и й р о қ эди. - К ў р м аяп си зм и , и тн и н г 
ичак-чавоғи ти лка-п ора қилинган.
- Бун, - я н а сўз қотди м айор де Спейн. Улар 
бир-бирига қар аб турардилар. Бун ундан кам и д а 
бир бош баланд келарди; ҳатто бола ҳам м айор де 
Спейндан новчароқ эди.
-Д о к т о р зарур, - деди Бун. - И чак-чавоғини...
80

---

- Яхши, - деди де Спейн.
Ж им сувдан қи рғоққа чиққанди . От в а иккинчи 
хачир Қари Бен исини туйиш га улгуриш ганди: улар 
ш аталоқ отиб, Ж им ни еудраганча қочиб қолишди. 
Ж им уларни ж ар л и к теп аси д аги н а тў х тата олди 
в а бойлаб, қайти б келди. Майор де Спейн компас 
қай и ш и н и ҳалқасидан олиб Ж им га узатди.
- Дарҳол Хоуксга, доктор Крофорд олдига йўлга 
туш , - буюрди у. - Унга лагерда и кки одам ни кўриб 
кўйиш кераклигини айт. Менинг отимга мин. Йўлни 
то п а оласанми?
- Ҳа, сэр, - деди Теннин Жим.
- Яхши, - деди м айор де Спейн. - Боравер.
У болага қайрилди:
- Х ачирлар в а отларни олгинда, извош олдига 
олиб бор. Б и з қ а й и қ д а Ёнотлар кўп ри ги олдига 
сузиб борамиз. Ўша ерд а учраш ам из.
- Хўп бўлади, сэр, - ж авоб берди бола.
- Яхши. К ириш авер.
Бола извош томон йўл олди. Ш ундагина из қувиш
билан бўлиб, н ақад ар олисга келиб қолганликларини 
туш унди. Чош гоҳда хачирларни извош га қўшиб, 
отни унинг ортига боғлаганидан ан ч а в а қ т ўтган- 
ди. Қош қо р ай ган д аги н а у Ёнотлар кўиригига етиб 
келди. Қ айиқ шу ер д а эди. Бола қ а й и қ қ а тузукроқ 
нигоҳ таш лаш га улгурмасдан, сувни кўриш и билан 
кўлида ж илов билан қ и й ш ая бош лаган извош дан 
сакраб туш иш га, извош ни айланиб ўтиб, пастдан 
Бун етиб келгунга қ а д а р ю ганни, кейин эса ш ата- 
лоқ отган хачи рн и н г кулоғини ушлаб олган ҳолда 
ерга пош налари билан тиралиб тури ш га мажбур 
бўлди. От эса аллақачон арқонни узиб, лагерь томон 
борадиган йўлдан қочиб қолганди. Бун билан бола 
извош ни д ар ёга о р қ а қилиб қўйиш ди, хачирлар- 
нинг ж иловини ечиш ди, бола и кки н чи хачи рн и юз
81

---

я р д 15 н ари га олиб бориб, йўл чети га боғлаб қўйди. 
Б у в а қ т д а Бун Сэм эн д и л и к д а ётм асд ан , балки 
ўтирган қ ай и қд ан Ш ерни олиб туш ди, Сэмни ўрни- 
д а н турғизиш ганда, у бир амаллаб қи р ғо қ қ а чиқиб 
олди в а и звош га ўзи ўтириш га ҳ а р а к а т қилмоқчи 
бўлди, Бун буни кутмасдан уни қўлтиғидан кўтариб, 
ў р и н д и ққа ўтқазиб қўйди. Улар К этининг эгарига 
я н а қай и ш н и м аҳкам лаш д и , Қари Б ен н и извош
олдига судраб келиш ди, кейин уни қи я қилиб қў­
йилган и кки хода орқали и звош га тортиб олишди, 
ш ундан сўнг бола и кки н чи хачи рн и етаклаб келди 
в а Бун уни Кэти ёнига қалтираган ҳолида турмагу- 
н и ч а қаттиқ, туш аётган зарбалардан бўғиқ товуш
чиқараётган тумшуғига савалади. Кейин ёмғир, кун 
бўйи сабр қилиб тургандек, бастига олди.
Улар ём ғи р ости д а, кўз ҳеч н а р с а н и а ж р а т а
олмайдиган қоронғиликда қ ай ти ш ар д и , лагерда- 
ги чироқлар ёғдуси «ялт» этган и д ан ан ч а илгари 
бурғунинг в а йўл кўрсатувчи, тен г в а қ т оралиғида 
отилган ўқ овозлари эш итилди. Сэмнинг қорам тир 
кулбаси ёнидан ўтаётганларида Сэм тикланди. Я на 
қад и м и й қ а вм л ар и н и н г ти ли да бир н ар сал ар н и
айтди, сўнг ан и қ қилиб:
- Мени қўйиб юборинглар. Қўйиб юборинглар,
- деди.
- Унинг уй и да ч и роқ ҳам йўқ, - деди майор. -
Қамчини бос! - қ ать и й буюрди у.
Аммо Сэм бу п ай тд а ўрнидан туриш га чирана- 
ётганди.
- Хўжайин, м ени қўйиб юборинг, - деди у. - Уйга 
қўйиб юборинг!
Бола хачирларни тўхтатди. Бун п астга тушиб, 
извош даги Сэмни қўтарди. Ҳозир у Сэмни оёққа
15 
Я рд - АҚШ в а Англияда м асоф ани ўлчаш бирлиги, 0,9144 
метрга тенг.
82

---

турғизмасдан, кўлида кўтарган и ча кулбасига олиб 
борди. Майор де Спейн ўчокдаги сўнмаган чўғларни 
титкилаб, букланган қоғозни ўт олдириб, чироқни 
ёқди. Бун Сэмни тўш агига ётқизди, этигини тортиб 
ечди, м айор де Спейн уни к ўрп а билан ўраб кўйди. 
Бола эса хачирлар олдида қолиб, ў ш а иккинчиси- 
ни, я н а қочиб қолиш га уринаётган хачи р ю ганини 
ушлаб турарди, чунки извош тўхташ и билан Қари 
Б еннинг иси тим қоронғиликдаги ҳаво оқим ида 
дим оққа урилди - бироқ, аф тидан, Сэмнинг кўзлари 
тағин очилган, ўткир нигоҳи кулбаси в а овчилар- 
д ан узоқларга, ўлик ай и қ в а ж он таслим қилаётган 
итдан н ар и га қадалганди. Ш ундан сўнг я н а бурғу- 
нинг чўзиқ ф ар ёд и в а бир м аром да отилаётган, ҳар 
бири н авбатдагиси ж ўр бўлмахунча қую қ зимистон 
оқим ида гўё чўкм асдан осилиб қолаётган ўқлар то­
мон йўлга туш иш ди, нурга чўмган уй, ёмғир излари 
қолган ёруғ д еразалар, қон сачраган, вазм ин, бир 
н ар са ортмоқлаган Б унга и н д ам ай қар аб турган 
баш аралар олдига етиб келишди. Бун қонга бўялган 
Шер ўралган тутунини ҳатто сариш таликда аёллар- 
д ек эпчил Эш ҳам текислаш н инг уддасидан ч и қ а 
олмайдиган чойш абсиз тўш агига кўйди.
Хоуксдаги ёғоч тилимлайдиган ж ойдаги доктор 
етиб келганди. Бун докторни ўзига яқинлаш тир- 
м ади : я х ш и си , а в в а л Шер билан ш уғуллансин. 
Д октор Ш ерни к ар ах т қилиш га ю раги бетламади. 
Н аркозсиз и чак-чавоғини ўрнига жойлаб, тикиб 
кўйди, м айор де Спейн Ш ерш ш г бош идан, Бун эса 
оёқларидан ушлаб турарди. Аммо Шер бирор м арта 
қимирлаб ҳам қўймади. У сарғиш қўзларини Бун 
в а унинг кийим лари ўта анқиб турган дим хонани 
тўлдирган в а сукут сақлаб қараб турган, яп-янги в а
эски овчи курткаларидаги одам лардан четга қада- 
ган ча ётарди. Кейин доктор Буннинг юзи, кўли в а
83

---

оёғини ювиб, куйдириб, бинт билан боғлаб қўйди в а
улар - олдинда чирок; уш лаган бола, кейин доктор, 
М аккаслин, м айор де Спейн в а генерал Компсон 
Сэмнинг олдига, унинг кулбасига йўл олдилар. Тен­
нин Ж им бу ерда ўчоққа ўт ёқиш га улгурган в а олов 
олдида чўккалаб ўтирганича мудрарди. Сэм эса Бун 
уни қ ан д ай ётқизган, м айор де Спейн ўраб қўйган 
бўлса, шу ҳолида ч алқан часи га ётар, улар киргач 
кўзини очди, нигоҳи билан ю зларни айланиб чиқди 
в а М аккаслин қўлини елкасига қўйиб: «Сэм, доктор 
сени кўриб қўймоқчи» деди. Сэм қўлини тў ш ак
орасидан суғуриб олиб, ҳатто тугмаларини қадаш - 
га туш ди, аммо М аккаслин: «Тинчлан. Б и з ўзимиз» 
деди. Улар Сэмни ечинтириш ди. У туб ўрмончининг 
м ис-ж игарранг тусдаги, деярли туксиз тан аси , бо- 
лалари ҳам, қариндош -уруғлари ҳам, ўз халқи ҳам 
бўлмаган қ ар и тан аси билан қим ирлам асдан, кўз­
ларини очиб, ҳеч ким га қ ар ам асд ан ётарди; доктор 
уни кўздан кечи ри ш и н и тугатди, Сэмни тўш аги 
билан ўраб қўйди, стестокопини ж ом адон часи га 
ж ойлади, калитни чиқиллатди в а ф а қ а тги н а бола 
Сэм ҳам ти р и к қолмаслигини биларди.
- Зўриқиш , - деди доктор. - Балки ж азавадир. 
Унинг ёш ида қиш да дарёдан сузиб ўтиб бўладими. Бу 
ўтиб кетади. Ф ақат бир-икки кун ўрнидан турмасин. 
Бу ерда унга қараб турадиган одам топиладими?
- Топилади, - ж авоб берди м айор д е Спейн.
Улар уйга қайтиб келдилар: бу ердаги дим хонада
Бун ҳали ҳам қўлини Ш ернинг бош идан олмасдан 
тўш агида ўтирарди в а одамлар - Шер йиртқични 
улар учун қувган одамлар ҳам, ҳозиргача у ҳ ақд а 
орқаваротдан эш итганлар ҳам итга бир қўз ташлаб, 
чиқиб кетиш учун секинги на кирардилар. Кейин 
кун ёри ш а бошлади в а ҳам м а Қари Б енни кўриш
учун ҳовлига чиқди; унинг кўзлари ҳам очиқ эди,
84

---

тиш лари қайралиб турарди, п ан ж аси қопқон билан 
м аж ақланган, териси остида, бурам а ҳолда эски 
ўқлар (умумий сони эллик и кки та - сочма, беш отар- 
ники в а думалоқ), ч аи елкаси остида эс а Буннинг 
иичоғи орасидан айик, ю рагига етиб борган, ар ан г 
кўзга таш лан ади ган тирқиш ча. Сўнг Эш тогорага 
залворли қошиғини тақиллатиб, халойиқни ошхонага 
чорлади в а биринчи бор изқувар итлар пол остида 
ғимирлаш мади. Афтидан, ай и қ мурда ҳолида ҳам 
итларнинг ю рагига даҳш ат солар в а улар Шерсиз бу 
қўрқинчдан ўзларича халос бўла олмасдилар.
Ёмғир тун даёқ тинганди. Тонг ўрталаган да эса 
оппоқ қуёш кўринди, тезд а туман в а булутларни 
куйдириб, ҳаво в а ерни иситди: ш амолсиз, декабр- 
даги, м иссисипича, худди илиқ кузни тирилтир- 
гандек кун эди. Улар Ш ерни айвонга, оф тобга олиб 
чиқдилар. Бу Буннинг ўйига келганди.
- Лаънатлар бўлсин, - деди Бун, - у хонаки эмас- 
ди-ку, бунга мен мажбур қилардим. Ўзингиз буни 
биласиз.
Бун Ш ерни безовта қилмаслик учун лом билан 
полнинг тўш аги тўш алган ж ойдаги тахтасини суғу- 
риб олди в а Ш ерни кўрп а билан бирга кўтариб олиб 
чиқиб, бетини ўрм онга қ ар атган ч а ётқизиб қўйди. 
Ш ундан кейин бола, доктор, М аккаслин в а майор 
де Спейн Сэм олдига, кулбага йўл олди. Сэм кўзини 
очм асдан ж у д а сокин в а тинч, деярли ҳеч ким сез- 
м айдиган ҳолда н а ф а с оларди. Д октор унга стес- 
токопини ҳам, ҳатто кўлини ҳам яқ и н лаш ти р м ад и .
- Ҳ аммаси ж ойида, - деди доктор. - У шамоллаб 
ҳам қолмабди. Ш унчаки, организм и ғалаён кўта- 
рибди.
- Ғалаён кўтарибди? - сўради М аккаслин.
- Ҳа. Қарияларда бу учраб туради, тўйиб ухлаш са 
ёки бир қ ад аҳ отиб олиш са - бу дунё билан хайрла- 
ш иш лари ҳам ёдларидан кўтарилади.
85

---

Лагерга қайти б келиш ди. Бу ерга х и н и н 16, ёнот- 
лар в а д ар ё суви билан ти р и к, ботқоқликларда 
яш ай д и ган ориқ т р ап п ер 17лар, ай и қ экинзорлари, 
ом борлари в а қ ў р а л а р и н и ҳ о н а в а й р о н қилади- 
ган, п асттеки сли кларга м аккаж ўхори зорлари в а
пахтазорлари ҳош ия бўладиган фермерлар, қўшни 
участкадаги ўрмон кесувчилар, хукслик ёғоч тилади- 
ганлар, қари ай и қ итларини ўлдирган, пистирма ва 
тузоқларини чилпарчин қилган, қўрғошин ўқларини 
териси остида олиб юрган, Хоуксдан олисроқларда 
истиқомат қиладиган шаҳарликлар кела бошладилар. 
Улар отлиқ, пиёда, извош ларда келиш ар, ҳовлига 
кириб ва айиқни обдон томош а қилиб, Шер ётган 
айвонга кўтарилиш арди; кўп ўтмай улар ҳовлига 
сиғмай қолдилар - сал кам юз киш и ти кк а туриб ёки 
чўккалаб мудратадиган илиқ қуёш остида ов, дар- 
ранда в а уларни келтирадиган итлар, изқувар итлар, 
айиқлар, кийиклар, ҳаёт бўлган в а бу дунёдан ўтиб 
кетган одамлар ҳақи да оҳиста суҳбат олиб боришар, 
йирик қўкимтир ит вақти-вақти билан бир дақи қа 
қўзларини очиб, гурунглашаётганларга эмас, балки 
ўрмонга муҳрли ёки тасдиқловчи нигоҳи билан ти- 
киларди. Кун ботаётганда у ўлиб қолди.
Бу лагердаги сўнгги оқшом эди. Ш ерни ўрм онга 
олиб кетиш ди, яъ н и Бун уни қавилган кўрп ага бур- 
каб, кеча доктор келгунча қилганидек, ҳеч кимнинг 
қўлини те к к и зд и р м а с д а н олиб кетди; Бун итни 
кўтариб борар, унинг орқасидан эса чироқлар в а
16 Хинин - хин дарахти пўстлоғидан олинадиган аччиқ 
таъмли, иссиқни туш ирадиган в а оғриқни қолдирадиган 
асосий алкалоид (С 20 Н 24 N 2 О 2).
17 Траппер