Бозор иќтисодиёти ва унинг белгилари. Бозор иќтисодиётига ўтиш моделлари. 1-§. Бозор иќтисодиёти ва унинг вужудга келиши

Aim.uz

YI БОБ. БОЗОР ИЌТИСОДИЁТИ ВА УНИНГ
БЕЛГИЛАРИ. БОЗОР ИЌТИСОДИЁТИГА ЎТИШ МОДЕЛЛАРИ.

1-§. Бозор иќтисодиёти ва унинг вужудга келиши.
Бозор иќтисодиётининг асосий белгилари

Аввалги бобларда кўриб чиќдик, кишилик жамияти тараќќиёти бозор иќтисодиётини умуминсоний иќтисодиёт эканлигини кўрсатди.

Бозор иќтисодиёти кўп асрлардан буён мавжуд бўлиб, тараќќиётнинг Џозирги босќичидагина умуминсоний ќадрият даражасига кўтарилди.
Бозор иќтисодиёти ўз ривожланишида ќуйидаги босќичларни босиб ўтди. Дастлабки, «куртак», эркин, тартибга солинувчи, деформациялашган бозор иќтисодиёти.
1. Дастлабки, «куртак» бозор иќтисодиёти. Бу босќичда бозор иќтисодиёти эндигина шакллана бошлайди. Бозор муносабатлари, алоќалари тасодифий юз бериб, бир товарни иккинчи товарга айирбошлаш тарзида юз беради. Лекин шу пайтданоќ бозор катта рол ўйнай бошлаган. Жамият аъзоларининг табаќаланишига, у ёки бу товарни ишлаб чиќаришни ривожлантиришга аЏамият бериш бошланган.
2. Эркин, стихияли ривожланувчи бозор иќтисодиёти. У тарќоќ, бир-биридан ажралган, ишлаб чиќарувчилар ва истеъмолчилар маќсади ва Џаракати бир-бири билан олдиндан мутлаќо келишилмаган фаолиятдан иборат. Албатта, эркин-стихияли бозор иќтисодиётининг Џам дастлабки босќичи билан кейинги классик босќичи ўртасида фарќ бор. Лекин, умуман олганда, классик бозор иќтисодиёти ќатор хусусиятлари билан ажралиб туради:
1. Бозор муносабатлари ќатнашчиларининг миќдори чекланмаган, улар ўртасида эркин раќобат кураши мавжуд.
2. Жамиятнинг барча аъзолари хоЏлаган хўжалик фаолияти билан шуƒулланишлари мумкин.
3. Ишлаб чиќариш омилларининг юќори даражада сафарбарлик имконияти мавжудлиги: капиталнинг кўчиб юришига тўсќинликлар йўќ.
4. Бозордаги ўзгаришлар тўƒрисидаги ахборотларни олиш имкониятининг катталиги.
5. Бир турдаги товарларнинг абсолют даражада ўхшашлиги (савдо маркаси йўќ).
6. Монополиялар йўќ, бозорга, унинг фаолиятига давлат аралашмайди.
8. Номаълум бозор учун кўр-кўрона равишда товар ишлаб чиќариш, уларнинг сотилиш-сотилмаслигининг номаълумлиги.
9. У ўз навбатида иќтисодиётни ќийинчиликларга, иќтисодий танглик ва буЏронлар, иќтисодий талафотлар орќали ривожланишига олиб келади.
10. Якка, индивидуал хусусий мулкнинг Џукмрон бўлиши, мулк-нинг озчилик ќўлида тўпланиши, натижада:
а) одамларни ўта бой ва ўта камбаƒал табаќаларга ажралишига олиб келади;
б) ƒирром раќобат олиб бориш учун муЏит яратади.
Эркин, стихияли ривожланувчи бозор иќтисодиёти шароитида ишлаб чиќарилган товарлар миќдори, сифати жиЏатидан талабга мос келиши ёки келмаслиги, уларга сарфланган харажатлар белгиланган нарх билан ќопланиб, фойда кўриладими ёки йўќми бозорда аниќланади.
Бозор иќтисодиёти ривожланиши билан ишлаб чиќарувчилар харидор талабига мослашиш йўлларини ќидирадилар.
Лекин, умуман олганда, эркин бозор бу — абстракция. Ћаќиќатда тўлиќ эркинлик йўќ, бўлиши мумкин Џам эмас. Фаќат иќтисодиёт ютуќларини англаш, мавжуд юридик ќонунларни билиш асо-сидагина ўз фаолиятини энг кўп фойда оладиган тарзда йўлга ќўйиш мумкин.
Тўлиќ иќтисодий эркинликнинг бўлиши мумкин эмас, лекин иќтисодиёт ривожланишини таьминлайдиган даражада етарли эркинлик мавжуд.