“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

4.4. Federal iqtisodiyotni boshqaruv xususiyatlari 
AQSH iqtisodiyotining rivojlanishida mamlakat hududlarida iqtisodiy 
rivojlanishning bir tekisligiga erishishga qaratilgan, resurslardan oqilona 
foydalanishni ta’minlash, iqtisodiy muvozanatni saqlash kabilarda federal 
boshqaruvning ahamiyati kattadir. Shu bilan birga mahalliy va markazlashgan 
boshqaruvning mosligini ta’minlash muhim o`rin egallab keladi. AQSH davlat 
organlarining erkin iqtisodiy faoliyatini mustaxkamlab borishi, tadbirkorlik 
faoliyatini rag`batlantirishi, raqobatning himoyalanishi, monopoliyalarning 
chegaralanishi kabilarning amalga oshirib borishi iqtisodiy siyosatining 
tamoyillaridandir. Masalan, AQSHning nomonopolistik siyosati bozor xo`jaligi 
tizimli davlatlarga namuna bo`lib hisoblanadi. 1890 yildayoq bu yerda 
Shermanning antitrest qonuni qabul qilingan bo`lib, bu antimonopolistik 
siyosatning asosiy negizi xizmatini bajarib keladi va hozirgacha bu sohada asosiy 
qonun hisoblanadi. Buning raqobatga qarshi qaratilgan kelishuvlarini oldini 
olishdagi ahamiyati hozirgacha saqlanib keladi. Bundan keyin ham monopoliyani 
cheklovchi bir qancha qo`shimcha qonunlar qabul qilinib, bu sohada yaxshi 
samaralar keltirmoqda. 1914 – yilda Federal savdo komissiyasi tuzilgan bo`lib, u 

---

77 
erkin tadbirkorlik va raqobatning ta’minlanishi nazoratini amalga oshiradi. Shu 
bilan birga bu komissiyaga Amerika korxonalarini antitrest qonunchiligi 
evolyutsiyasiga oid huquqiy ma’lumotlar bilan ta’minlab turish ham topshirilgan. 
AQSH iqtisodiyotining o`sishida ish kuchining ortib borishi xususiyatining 
ta’siri kam emas va bu sohada ham boshqa rivojlangan mamlakatalrga nisbatan 
ustunlik qiladi. Ish kuchining o`sishi aholining o`sishiga nisbatan ko`pdir. Bu aholi 
ichida ishga yaroqlilarni tezlik bilan ko`payishi va ayollarning ishga jalb 
etilishining o`sib borishi natijasidir. AQSHdagi ishsizlik darajasini olsak, eng 
keyingi asr ichida eng past hisoblanadi: 1992 – yildagi 7,5% o`rniga, 1997 – yilda 
5% bo`lgan. Keyingi o`n yillikda davlat byudjetining o`sishi xususiyatlidir. Bu 
AQSH davlatining iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalarining murakablashuvidan 
dalolatdir. AQSH iqtisodiy siyosatidagi ijobiy tomonlardan yana biri harbiy 
xarajatlarning qisqarib borishidir.
AQSH davlat byudjeti xarajatlarida harbiy soha 1950 yilda 32,9 foiz bo`lsa, 
1994 yilda 19,3 foiz va 2000 yilda 14,1 foizgacha pasaygan. Shu bilan birga 
ijtimoiy ehtiyojlar uchun 1950 yildagi 12,6 foizdan 1994 yilda 57,4 foiz va 2000 
yilda 62,2 foizgacha o`sgan. Bu ijtimoiy 
ta’minot, pensionerlar va nogironlarga 
yordam, tibbiyot, bilim olish, bandlikni 
o`stirish, daromadlarni sug`urtalash kabilarga 
qilinadigan 
xarajatlarning 
o`sishidan 
iboratdir. 
Moliyaviy 
o`zgarishlarga 
federal 
soliqlarning ortishi, federal xarajatlarning 
qisqartirilishi, 
byudjetdagi 
yetishmovchilikning 
yuqori 
darajasining 
oldini 
olish, 
aytganimizdek, 
ijtimoiy 
xarajatlarni ko`paytirish kabilarni kiritish 
mumkin. 
AQSH 
iqtisodiyotining 
xususiyatlaridan yana eng muhimi uning 
baynalminallashuvidir. Bunda tashqi savdo 
va trans milliy korporatsiyalar (TMK)larning 
o`rni kattadir. Ma’lumki, AQSH tashqi savdo 
bo`yicha dunyoda birinchi o`rinni egallab keladi. Eksportda sanoat mahsulotlari 
asosiy o`rinni egallaydi. Ularning hissasi 50 foizdan ortiqdir. Eng o`sib 
borayotganlari mashina-texnik mahsulotlardir. Keyingi o`rinda iste’mol tovarlari 
turadi. Sanoat mahsulotlaridan keyingi o`rinni qishloq xo`jalik mahsulotlari 
egallaydi – ularning hissasi 25 foizga teng. 
Jahon bozorida xizmat ko`rsatish mahsulotlarining ham o`rni katta va bu 
sohada ham Amerika oldingi o`rinda turadi. Aytganimizdek, axborot texnologiyasi 
bo`yicha dunyoning 75 foiz ma’lumotlari banki AQSHda jamlangan. 
Borgan sari AQSH iqtisodiyotining ehtiyojlarida importning o`rni kengayib 
bormoqda. Aytaylik, 90-yillarning oxiriga kelib maishiy elektronika iste’moli, 
Хаlqаrо iqtisоdiy аlоqаlаrning ko’p 
shаkllаri mаvjud bo’lib, ulаr qаtоrigа 
tаshqi sаvdо, kаpitаl chiqаrish, ilmiy - 
tехnikа 
hаykоrligi, 
kоmpеnsаsiya 
kеlishuvlаri, 
krеdit 
- 
mоliya 
munоsаbаtlаri, turli хil хizmаt ko’rsаtish 
yo’llаr, хаlqаrо turizm, оb’еktlаrni 
birgаlikdа qurish vа bоshqаlаr jаhоnning 
ko’pchilik mаylаkаtlаri uchun tаshqi 
sаvdо tаshqi iqtisоdiy аlоqаlаrning 
аsоsiy 
shаklidir. 
Jаhоn 
хo’jаligi 
dоirаsidа хаlqаrо sаvdоning bir nеchа 
iqtisоdiy 
- 
gеоgrаfik yo’nаlishlаri 
shаkllаngаn. Mаsаlаn, jаhоnning eng 
kаttа hаjmli sаvdоsi G’аrbiy Еvrоpа, 
АQSH vа Yapоniya o’rtаsidа оlib 
bоrilаdi vа ulаrning dуnyo tоvаr 
аylаnyаsidаgi sаlyоg’i 70 % gа tеng vа 
уlаr 
аsоsаn 
tаyyor 
mаhsуlоtlаr 
sаvdоsidаn ibоrаt. 

---

78 
poyabzal va bir qancha boshqa tovarlar bo`yicha ichki iste’molda import 80 
foizdan oshib ketdi, metalga ishlov berish stanoklari va neft bo`yicha 50 foiz, qora 
metal va to`qima mahsulotlar bo`yicha 20 foizni tashkil etdi. 
XX – asr oxiga kelib kapital importi ham sezilarli ravishda o`sa boshladi. 
Chet investitsiyasi shunchalik tezlasha bordiki, uning 4/5 qismi harakatdagi 
Amerika korxonalariga sarf etilib, faqat 1/5 qismi yangi ob’ektlarga sarf etilgan. 
Hozirgi vaqtda kapital eksportiga nisbatan import ortiqchadir. Bular rivojlangan 
mamlakatlar, ayniqsa G`arbiy Yevropa, Yaponiya va Kanada kapitallaridir. Buning 
asosiy sababi Amerika iqtisodiyotining to`xtovsiz o`sishi kapital quyishning 
foydalilik darajasi, dollarning doimiy qat’iyligi kabilardan iboratdir. 
TMKlar xalqaro ahamiyatga ega bo`lib, bir necha mamlakatlarda faoliyat 
ko`rsatadilar va iqtisodiy baynalminallashuv, milliy iqtisodiyotlarni jahon 
iqtisodiyotiga qo`shilishida hissasi kattadir. TMK xajmida ham AQSH eng 
oldindadir va ularning katta qismi shu mamlakatlarga taalluqlidir. Amerika 
TMKlarining chet mamlakatlardagi korxonalarida 10 mln.dan ortiq ishlovchilar 
banddir. Ular asosan milliy bozorlarni ta’minlaydi. Keyingi vaqtlarda Amerika 
ichki bozorlarida ham ularning tovarlari ko`paymoqda.
Amerika TMKlari asosan G`arbiy Yevropa rivojlangan mamlakatlari, 
Kanadada to`g`ridan-to`g`ri chet investitsiyalarini amalga oshiradilar. Keyingi 
yillarda bularning rivojlanayotgan mamlakatlardagi investisyasi ortib bormoqda: 
1987-yilda 6,8 mlrd. dollar, 1990-yilda 7,6 mlrd, va 1996-yili 29,1 mlrd. dollarga 
yetdi. Asosan bu Lotin Amerikasi mamlakatlaridan iborat. 
Dollar pozitsiyalarining kuchliligi, uning doimo baquvvatligi, valyutalar 
almashuvlik xususiyati, deyarli jahon puliga aylanganligi va jahon valyuta 
moliyaviy tizimda eng muhim rezerv va hisoblashuv vositasi Amerika 
iqtisodiyotiga qo`shimcha kuch bag`ishlaydi va uning jahon miqyosidagi ta’sirini 
oshiradi. 
Amerika mustaxkam keng ichki bozorga ega. Bu avvalo yirik mustaxkam 
baquvvat iqtisodiyot natijasi bo`lsa, asosan aholi daromadining yuqoriligi va 
turmush darajasining xaridorlikni rivojlantiruvchi ta’sirining ifodasidir. Bunday 
xaridorlik xususiyati iste’mol buyumlari va xizmatlarga bo`lgan talabning 
to`xtovsiz o`sib borishini ta’minlaydi. 
Bunday ichki qudratli ishlab chiqarishga ega bo`lishga qaramasdan importga 
ehtiyojni 
oshirib 
boradi. 
Amerika 
federal 
iqtisodiyotidagi 
boshqaruv 
xususiyatlaridan yana biri keyingi yillarda, ayniqsa 80-90 yillardan keyin, xalqaro 
savdoning erkinlashuvi natijasida Amerika bozorlariga boshqa mamlakatlardan 
tovar va xizmatlar oqimini tezlashtirdi. Ayniqsa, bunda Xitoy, Tayvan, Gonkong 
kabi mamlakatlardan tayyorlanishi murakkab bo`lmagan sanoat tovarlari 
oqimining tezlashuvi yuz bermoqda. Ma’lumki, bu mamlakatlarda asosan ish 
kuchining arzonligi tovarlar narxining past bo`lishi hisobiga raqobatbardoshlikni 
ta’minlaydi. Bu Amerikaning moddiy sig`imi va mehnat sig`imi tarmoqlarda 
jixozlarni takomillashtirish, texnologik jarayonlarni kompyuterlashtirish, shu bilan 
birga resurslarni iqtisodlovchi ilm sig`imli ishlab chiqarishga mutaxassislashuv 

---

79 
jarayonining tezlashuviga olib keladi. Bu bilan milliy mahsulotlarning 
raqobatbardoshlik darajasini ko`tarishga erishuv amalga oshiradi. 
Dollar kursining ko`tarilishi eksportni qisqartirish va importni kuchaytirish 
sharoitlarini tug`diradi. Bu yana davlat byudjetining taqchilligini pasaytirish 
imkonini ham tug`diradi.
AQSH firmalarining tovarlar, xizmatlar savdosining rivojlanishi hozirgi 
zamon 
ilmiy-texnik 
inqilobi 
hosilasi 
va 
Amerika 
iqtisodiyotining 
kompyuterlashuviga asoslanishi kerak. Raqobatbardoshlik kengashi AQSHning 
jahon bozorlarida egallaydigan yyetakchi joyi kompozision materiallar va ularga 
ishlov berish, formasevtika preparatlari, atrofni muhofaza qilish jihozlari, 
chiqindilarni qayta ishlash, EHMlar yordamidagi konstruktiv ishlovlar, axborot 
texnologiyasi, dvigatel qurilmalari, raketalar hisobiga bo`ladi, deb ta’kidlaydi. 
Shu bilan birga Xalqaro savdo tashkilotining (XST) tariflarni bekor qilish va 
pasaytirish natijasida ko`pchilik AQSHning Yevropadagi korxonalari Osiyoga 
ko`chishi kerak. Chunki bu yerda ish kuchi arzon va mahsulotlar joyida sotilishi 
mumkin.
AQSH o`zining qudratli iqtisodiyoti salohiyatidan foydalangan xolda 
o`zining manfaatiga xos davlatlarni rag`batlantirish va moliyaviy qo`llashda 
bevositalik bilan jahon banki, Xalqaro moliya fondi va qator xalqaro tashkilotlar 
ta’sirli o`rin egallagani uchun bularning imkoniyatlarini ham ishga solib, 
vositachilik usulidan ham keng foydalanadi. Shu bilan birga Shimoliy Amerikada 
erkin savdo bo`yicha kelishuv ham kelajakda AQSH iqtisodiyotiga katta naf 
keltirishi kutilmoqda.