Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Pul bozori turlari 

1.

 

 Davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) bozori. 

2.

 

 Kredit resurslari bozori. 

3.

 

Banklararo depozitlar bozori. 

Milliy  iqtisodiyotda  davlatning,  tijorat  banklari  va  boshqa  moliyaviy 

muassasalarning  majburiyatlari  pul  sifatida  foydalanadi.  Pul  operatsiyalarining 

asosiy  ko‘pchilik  qismi  naqd  pulsiz,  cheklar  va  unga  tenglashtirilgan  moliyaviy 

aktivlar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Shu  sababli  muomalada  bo‘lgan  pul 

miqdorini  hisoblash  uchun  M

1

  ...M

n

  pul  agregatlari  yoki  tarkibiy  qismi 

tushunchasidan foydalaniladi.  

Bizning  respublikamizda  umumiy  pul  miqdori  quyidagi  (tarkib)lar  asosida 

hisoblanadi:  

M

o

 - naqd pullar;  

M

1

=M

o

+  tegishli  hisob  varaqalaridagi  pul  qoldiqlari,  mahalliy  byudjetlar 

mablag‘lari, byudjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag‘lari;  

M

2

 = M

1

 + banklardagi muddatli omonat(jamg‘arma)lar; 

M

3

  =  M

2

  +  chiqarilayotgan  sertifikatlar  +  aniq  maqsadli  zayom 

obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari.  

Barcha  pul  agregatlari  yig‘indisi  yalpi  pul  massasi  yoki  yalpi  pul  taklifini 

tashkil qiladi. 

---

397 

Pul  massasi  –  bu  naqd  va  naqdsiz  shaklda  mavjud  bo‘lgan,  belgilangan 

vazifalarni  bajaruvchi  barcha  pul  vositalari  yig‘indisidir.  Yalpi  pul  taklifi 

iqtisodiyotdagi mavjud barcha pullar miqdori bilan aniqlanadi. 

Pul taklifi pul multiplikatori yordamida hisoblanadi. 

Pul  multiplikatori  –  bu  tijorat  banklar  tizimi  muomaladagi  pul  massasini 

ko‘paytirish  uchun  foydalanish  mumkin  bo‘lgan  ortiqcha  ehtiyotlar  bir  qismi  va 

yangi  qarz  (yoki  qimmatli  qog‘ozlarni  sotib  olish)  taqdim  qilish  yo‘li  bilan 

berilgan  muddatsiz  qo‘yilmalar  summasidir.  U  bir  soni  (1)  ning  ehtiyotlar, 

majburiy  normasiga  bo‘lingan  miqdoriga  teng.  Mazkur  ko‘rsatkich  pul  asosi 

o‘zgargan holda pul massasi hajmi qanchaga o‘zgarishini ko‘rsatadi. 

m

E

D

m







, 

R

A

E

-



bunda; 

m – pul multiplikatori; 

 

D – pulning joriy hisobda eng yuqori darajada ko‘payishi; 

 

R – ehtiyotlar normasi; 

 

E – ortiqcha ehtiyotlar. 

Fisher  tenglamasida  Transaktsion  deb  nomlanadigan  pulga  talab  ham 

hisobga olinadi. Bu talab turi pulning  muomala  vositasi  vazifasidan kelib chiqadi. 

Pulga Transaktsion talab – tovar va xizmatlarni sotib olishga xizmat qilishi sababli, 

u bitimlar uchun pulga talab ham deyiladi. 

 

Pulga  bo‘lgan   umumiy  talab –  bitimlar uchun  (P

t

)  va aktivlar tomonidan 

pulga talab (P

a

) ni o‘z ichiga oladi. 

Aholining    kundalik  ehtiyojlarini  qondirish  korxonalarning    ish  xaqi  to‘lash, 

material,  yoqilg‘i  sotib  olish  va  shu  kabilar  uchun    zarur  bo‘lgan  pul  bitim  uchun 

pulga  talab  deyiladi.  Bitim  uchun  zarur  bo‘lgan  pul  miqdori  nominal  YaIM  hajmi 

bilan  aniqlanadi,  ya‘ni  u  nominal  YaIM  qiymatiga  mutanosib  ravishda  o‘zgaradi. 

Aholi va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko‘proq pul talab qilinadi: narxlar o‘s-

ganda va ishlab chiqarish hajmi ko‘payganda. 

Kishilar  o‘zlarining  moliyaviy  aktivlarini  har  xil  shakllarda,  masalan, 

korporatsiya aktsiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi 

mumkin. Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo‘ladi. 

---

398 

Aktivlar  tomonidan  pulga  talab  foiz  stavkasiga  teskari  mutanosiblikda 

o‘zgaradi. Foiz stavkasi past bo‘lsa, kishilar ko‘proq miqdordagi naqd pulga egalik 

qilishni afzal ko‘radi. Aksincha, foiz yuqori bo‘lganda pulni ushlab turish foydasiz 

va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko‘payadi.