Bozor infratuzilmasi

1-chizma. O‘zbekistonda xo‘jalik toifalari bo‘yicha yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotlarining ishlab chiqarilishi (% hisobida).

2005 yilda qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish ko‘zda tutilib, fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, ularga davlat tomonidan qulay shart sharoitlarni yaratib berish asosiy ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Mazkur yilda 406 shirkat xo‘jaliklari o‘rnida 20 ming fermer xo‘jaliklarini tashkil etish kutilmoqda³¹.

Respublikada fermer xo‘jaliklari samarali ishlashi uchun zarur xizmat ko‘rsatuvchi infratuzilma – agrofirmalar, mashina- traktor parklari, ta’mirlash ustaxonalari, tauyorlov punktlari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi kichik korxonalar tizimi shakllandi.
Agrobiznes turlaridan biri agrofirmalardir. Ular ma’lum turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini etishtirish va uni pirovard mahsulot darajasigacha qayta ishlashni qo‘shib olib boradigan korxonalardir.
Agrofirmalar ham qishloq xo‘jaligi, ham sanoatga xos resurslarni ishlatib, iste’molga tauyor bo‘lgan mahsulot yaratadi. Mazkur turdagi korxonalar turli mulkchilikka asoslanishi, chunonchi oilaviy xo‘jalik asosida ham tashkil topib, kichik zavodlar bilan birikishi mumkin. Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari agrobiznesning yangi turlaridir.
Agrosanoat birlashmalari bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi va unga bog‘liq ishlab chiqarish faoliyati bilan Shug‘ullanuvchi bir necha xo‘jalik hamda korxonalarni birlashtiradi. Masalan, bog‘dorchilik va uzumchilik bilan Shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar, ular mahsulotini qayta ishlovchi sex va zavodlar, etkazib beruvchi savdo-sotiq korxonalari bir texnologik jarayonga birlashib agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birlashma ishtirokchilari ishlab chiqarish, xo‘jalik va moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga, ularning umumiy mulki ham tarkib topib boradi.
Agrosanoat kombinatlari qishloq xo‘jalik mahsulotlarini etishtirish, qayta ishlash va iste’molchilarga etkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga xizmat qiluvchi xo‘jalik va korxonalarning ma’lum bir hududida birlaShuvidir. Agrobiznes turiga ko‘ngilli va paychilik mablag‘lari asosida tashkil qilingan turli xil uyushma va ittifoqlarni ham kiritish mumkin.
Qishloq xo‘jaligidagi davlat korxonalari, jamoa xo‘jaliklari va shirkatlari, turli xil mulkchilik asosida tashkil qilingan ko‘shma korxonalar ham agrobiznes turlari sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda agrar islohotning negizi erga bo‘lgan mulkchilik masalasidir. Respublika Konstitutsiyasida er xususiy mulk qilib sotilishi mumkin emasligi, balki uni uzoq muddatli ijara shartlari bilan topshirish mumkinligi ta’kidlangan.
Shunday ekan, qishloqda bozor munosabatlarini shakllantirishga erni meros qilib qoldirish huquqi bilan umrbod foydalanish uchun ijaraga berib qo‘yish orqali erishish ko‘zda tutilgan.
Respublikada erga bo‘lgan mulkchilik munosabatlarini isloh qilishning boshqa xususiyati Shundan iboratki, melioratsiya, irrigatsiya, erlarning unumdorligini oshirish dasturlarini bajarishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Buni bizdagi dehqonchilikning xususiyati taqozo qiladi. Bu xususiyat faqat sug‘oriladigan erlarga xosdir. Respublikada barcha haydaladigan erlarning 3/4 qismidan ko‘prog‘i (4,2 mln.ga) sug‘oriladigan erlar bo‘lib, uning yarmidan ko‘prog‘i yaxshi meliorativ holatda, qolgan erlar esa melioratsiya ishlari (qayta o‘zlashtirish, kollektor-drenaj tarmoqlarini rekonstruksiya qilish)ni olib borishni talab qiladi. Hozirgi vaqtda sug‘orib kelingan har gektar erni qayta o‘zlashtirish uchun 1990 yilgi darajadan 14-15 baravar ko‘p xarajat talab qilinadi. Bundan xulosa Shuki, birorta ham fermer irrigatsiya va melioratsiya ishlarini o‘zi mustaqil amalga oshira olmaydi. Faqat davlatgina melioratsiya tarmoqlarini rekonstruksiyalashga, qurishga va irrigatsiya tadbirlarini amalga oshirishga qodirdir.
Respublikada agrar islohotlarni amalga oshirish dasturlariga asoslanib, 1992 yildan boshlab o‘tgan davr mobaynida mavjud 1137 davlat xo‘jaligidan 1066 tasi mulkchilikning aksiyadorlik, jamoa va ijara xo‘jalik shakllariga aylantirildi. 2000 yil davomida yana 776 ta qishloq xo‘jalik korxonasi shirkat xo‘jaligiga aylantirildi, va ularning soni 1754 taga etdi². Natijada qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining tarkibi mulkchilik shakllari bo‘yicha ancha o‘zgardi.
Agar 1991 yilda qishloq xo‘jaligida davlatga qarashli bo‘lmagan sektor butun mahsulotning deyarli 61% ni³, 1998 yilda 98,7% ni⁴ ishlab chiqargan bo‘lsa, 2004 yilga kelib uning 99,0% ni ishlab chiqardi.
Qishloq xo‘jaligini isloh qilishning muhim yo‘nalishi – bu Shaxsiy tomorqalarni kengaytirish, yangi sug‘oriladigan erlarni Shaxsiy xo‘jaliklar va bog‘-dala hovli uchastkalariga ajratib berish yo‘li bilan aholini er bilan ta’minlashdan iboratdir. Shu ko‘rilgan chora-tadbirlar hisobiga, birinchidan, qishloq joylarda ishsizlikning kuchayib borish xavfini barham toptirishga, ikkinchidan, aholining real daromadlarini oshirishga, uchinchidan, aholini hayotiy muhim oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashdagi keskinlikka barham berishga va to‘rtinchidan, yakka tartibda uy-joy qurilish ko‘lamini ancha kengaytirishga muvaffaq bo‘lindi.
Islohotlar amalga oshirilgan dastlabki yillarda aholiga foydalanish uchun qo‘shimcha 550 ming gektar sug‘oriladigan er ajratib berildi, Shaxsiy tomorqa uchun berilgan erning umumiy maydoni 700 ming gektarga etdi. Natijada dehqon xo‘jaliklarning qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi umumiy hajmidagi ulushi 1992 yildagi 33% dan 1998 yilda 60,3% ga¹, 2000 yilda esa 66% ga ko‘tarildi².
Respublikada agrar islohotlarning navbatdagi yo‘nalishi – bu qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining tarkibiy tuzilishini takomillashtirishdir. Bunda xo‘jaliklarga ekin maydonlari tarkibini va ishlab chiqarish hajmini mustaqil belgilash huquqi beriladi.
Don mustaqilligiga erishish va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini tauyorlashni tiklash yo‘li izchil amalga oshirilishi natijasida donli ekinlar maydoni ancha kengaydi, paxta ekiladigan maydonlar esa tegishli ravishda qisqardi. Don etishtirishni ko‘paytirib borish (1994 yil 2,5; 1996 yil 3,5; 1998 yil 4,1; 1999 yil 4,3; 2000 yil 3,9; 2004 yil 5 mln. tonna) uni chetdan keltirishni qisqartirish va qisqa davrda to‘liq don mustaqilligiga erishish imkonini berdi.
Respublikada agrar islohotlarni chuqurlashtirishning navbatdagi yo‘nalishi barcha davlat va shirkat qishloq xo‘jalik korxonalarini (birinchi navbatda zarar ko‘rib ishlayotganlarini) fermer xo‘jaliklariga aylantirishdan iboratdir.
Mamlakatimiz agrar sohasini taraqqiy ettirishda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishning muhim ahamiyatini ta’kidlab, birinch Prezidentimiz I.A.Karimov Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida «keyingi yillar tajribasi fermer xo‘jaliklarining shirkatlarga nisbatan ancha Yuqori rentabelli bo‘lishi va zarar ko‘rmay faoliyat yuritishini yaqqol tasdiqladi»³², deb ko‘rsatib o‘tdi.
Xuddi Shu ma’ruzada zarar ko‘rib ishlaydigan va past rentabelli shirkatlarni fermer xo‘jaliklariga aylantirish borasida 2005-2007 yillarga mo‘ljallangan dastur qabul qilinganligini va unga asosan Shu ko‘rsatilgan yillar ichida 1100 ta, jumladan, Shu 2005 yilda 406 ta shirkat xo‘jaligini qayta tashkil etib, fermer xo‘jaliklariga aylantirish vazifasi belgilanganligi aytib o‘tildi.
Bunda birlamchi qishloq xo‘jalik bo‘g‘ini bo‘lmish fermer xo‘jaliklariga moddiy-texnikaviy va boshqa resurslar ta’minoti, texnika, agrokimyo xizmati ko‘rsatadigan ishlab chiqarish infratuzilmalari tashkil etilishi lozim. Bu borada bugungi kunga qadar amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida fermer xo‘jaliklari jadal ravishda rivojlanib bormoqda (2-jadval).