Botanika indd

61-rasm,
Ocsimlikning nafas 
ofishini ko‘rsatuvchi tajriba
69

---

karbonat ^
angidrid
angidrid
62-rasm.
Fotosintez va 
bargning nafas olishi
63-rasm.
0 ‘simlikning 
barcha organlari nafas 
olishini ko‘rsatuvchi 
tajriba
kletchatkaga aylanadi yoki oqsillar, yog‘lar, vitaminlar hosil 
bo‘lishiga sarf boiadi. Bu moddalar esa o‘simlik hujayralari 
va to‘qimalarining qurilishi uchun zarur. 0 ‘simlikning nafas 
olish jarayonida esa organik moddalar anorganik modda­
lar - suv va karbonat angidridgacha parchalanadi. Natijada 
o‘simlikning hayotiy faoliyati uchun zarur energiya ajraladi. 
Demak, fotosintez va nafas olish jarayonlari bir-biri bilan 
bog‘liq jarayonlardir.
0 ‘simlik to‘qimalarida kechadigan modda va energiya- 
ning bunday o‘zgarishi 
moddalar almashinuvi 
deyiladi. 
Moddalar almashinuvi barcha tirik organizmlar kabi 
o‘simliklarning ham muhim xususiyatlaridan biridir.
29-§. 0 ‘SIMLIKLARNING SUV BUG4LATISHI
0 ‘simliklar hayotidagi muhim jarayonlardan у ana biri 
suv 
bug‘latishdir. Suv bug‘lanishi tufayli ildiz orqali suv 
va mineral tuzlaming so‘rilishi tezlashadi. Bu moddalar 
poya bo‘ylab harakat qiladi. Suv bug‘latish o‘simlik organ- 
larini qizib ketishdan saqlaydi.
70

---

Bum tajribada oson tekshirib ko‘rish mumkin. Masalan, 
gultuvakda o‘sib turgan o‘simliklardan birining bargli nov- 
dasini kolbaga solib, og‘zi paxta bilan berkitilsa, oradan 
bir necha soat o‘tgach kolba devorida suv tomchilari hosil 
bo‘lganini ko‘rish mumkin (64-rasm). Bu o‘simliklar bargi- 
dan bug" shaklida ajralgan suvdir.
Suv barglardagi og‘izchalar orqali bug‘lanib chiqadi. Bir 
tup o‘simlikdagi barglar qancha suv bug‘latishini hisoblab 
chiqish mumkin.
Buning uchun o‘simlikning bargli novdachasi suvli shi- 
sha idishga solinadi va suv bug‘lanib ketmasligi uchun uning 
yuziga ozroq moy tomiziladi. Tarozining bir pallasiga shisha 
idish, ikkinchi pallasiga qadoq tosh qo‘yib5 pallalar muvoza- 
natga keltiriladi. Barglar suvni bug‘latganligi uchun shisha 
idishdagi suv kamayadi. Natijada shisha idishli tarozi pallasi 
asta-sekin koctariladi. Oradan bir sutka o‘tgandan keyin ta­
rozi pallalari qadoq toshlar orqali yana muvozanatga kelti­
riladi va bir sutkada qancha suv bug‘langanligi aniqlanadi. 
0 ‘simliklar turiga va qayerda o‘sishiga qarab tuproqdan ola- 
digan suvni turli darajada bug‘latadi. Issiq va quruq sharoitda 
o‘sadigan ocsimliklar suvni nisbatan kam bug‘latadi. Chunki 
ayrim cho‘l o‘simliklarining barglari juda maydalashib ket- 
gan (saksovulda) yoki shaklini o‘zgartirib, tikanga (kaktus- 
larda) aylangan. Boshqa bir tur o‘simliklar 
esa tuklar bilan qalin qoplanganligi 
uchun suvni kam bug‘latadi. Ayrim 
cho‘l 
0
‘simliklari (shuvoq, qora boya- 
lich va boshqalar) suvni kam bug‘latishi 
uchun yoz oylarida barglarini to‘kib 
yuboradi.
Olimlarning aniqlashicha bir tup 
g‘o‘za yoz davomida o‘z vaznidan 
500-600 hissa ko‘p suv bug‘latadi.
Bir tup makkajo‘xori yoz davomida