Boshqariluvchi g’ildiraklarning sirpanmasdan gildirash sharti

rasm. Boshqariluvchi g’ildiraklarning tebranishi.
Boshqariluvchi g’ildiraklarni stabillash.
Boshqariluvchi g’ildiraklarning neytral xolatini saklash va bu xolatga avtomotik ravishda kaytish xususiyati ularni stabillash deb ataladi. G’ildiraklarning stabilligi avtomobil to’g’ri chiziq bo’ylab harakatlanganda ko’rinadi. G’ildiraklar stabillanmagan bo’lsa, avtomobil harakati turgun bo’lmay, xaydovchi traektoriyani to’g’rilash uchunrulni tinimsiz chap-ung tomonga burish kerak. Stabillanmagan g’ildiraklar xaydovchini tez charchatadi,shina va rul yuritmasi detallarining tez yeyilishiga sabab bo’ladi. Agar boshqariluvchi g’ildiraklar yaxshi stabillangan bo’lsa, xaydovchi rul chambaragini kuyib yuborganda ham avtomobil to’g’ri chiziqli traektoriya bo’yicha harakatlanadi. Bunday avtomobilning boshqariluvchi g’ildiraklari burilish tugagach, rul chambaragiga xech qanday kuch qo’yilmasa ham neytral vaziyatga uzicha qaytadi. Bu esa xaydovchining ishini osonlashtiradi, avtomobilning tusikka urilishi extimolini kamaytiradi.
Avtomobilning to’g’ri va egri chiziqili harakatida g’ildiraklarni stabillash har xil bo’ladi. To’g’ri chiziqli harakat uchun stabillik 1 km masofa s da rulg’ chambaragini burish soni n_r va chastotasi λ_r bilan belgilanadi, yahni
n_r=n/s burish/km; λ_r=n/t; burish/km; (84)
bundan tashkari, rul chambaragining burilish amplitudasi a_r va burchakli tezligi ω_r
to’g’ri chiziqli harakatdagi stabillik ko’rsatkichi xisoblanadi.
a_r=A_r/S grad/km; ω_r=A_r/t grad/km; (85)
bu yerda n-s masofada, t vaqt chiida rul chambaragining burilish soni;
A_r-shu burilishlarning amplitudalari yig’indisi, gradus.
Avtomobilning burilishidagi burchak tezligi Θ⁰_r va Θ_pr burchaklari bilan harkterlanadi.




rasm. G’ildiraklarning stabilg’ bulish grafigi.
Egri chiziqli traektoriyadagi g’ildiraklar stabilligini Amaliy aniqlash uchun aylana bo’yicha oldingi G’ildiragi Θ₀ burchakka burilib harakatlanayotgan avtomobil rulni xaydovchi kuyib yuboradi. (38 rasm). Natijada Θ₀ burchagiga burilgan g’ildirak teskari tamonga aylanib, neytral xolatga kaytishga intiladi. Lekin rulg’ va oldingi o’q detallarida borligi sababli dastlabki xolatiga kiytish uchun Θ_pr burchagi yetishmaydi.
Θ_pr burchagi qanchalik kichik, grafikning to’g’ri chiziqli qismi esa tik bo’lsa, bunday avtomobil g’ildiraklari shunchalik stabil bo’ladi.
G’ildirakni stabillovchi moment M_st normal reaktsiya z, o’rinma reaktsiya x, yondan tahsir etuvchi reaktsiya u hamda shinaning elastiklik momenti tahsirida xosil bo’ladi. Stabillovchi momentni aniqlash uchun harakatdagi yetakchi g’ildirak sxemasini ko’rib chiqamiz. (39-rasm). Harakatdagi g’ildirakning yo’l bilan kontakt markazi v_a vektori bo’ylab yo’nalgan. Barabandan shinaga X reaktsiyasi tahsir etadi. Uni aylanish o’qiga perpenlikulyar R va u tashkil etuvchilarga ajratamiz. Sxemadan
R=x sos δ-u sin δ (86)
Agar g’ildirak tekis harakatda bo’lsa, uning aylanish o’qiga nisbatan momentlar muvozanatidan quyidagini yozamiz:
X=M_k/r_k-G_k f (87)

rasm. Stabillik momentining kelib chiqishiga doir sxema.
X ning qiymatini (86) ifodaga kuyib, u ni aniqlamiz:
‘/sinb=M_k/r_k ctgb-G_k f ctgb - u,
u= M_k/r_k ctgb- G_k f ctgb –’/sinb (88)
bu yerda M_k —g’ildirakka uzatilgan burovchi moment;
r_k — g’ildirak radiusi;
6—yonaki sirpanish burchagi.
G’ildirakni stabillovchi momentni tajriba o’tkazish vaqtida quyidagicha aniqash mumkin:
M_st=u ye+x d (89)
(89) ifodaning qiymatlarini o’rniga kuyamiz:
M_st= (M_k/r_k ctgb- G_k f ctgb –’/sinb) ye + (M_k/r_k-G_kf) d (90)
Tenglama (90) dan ko’rinib turibdiki, stabillovchi moment M_st, g’ildirakka tahsir etuvchi o’rinma kuchlar momenti M_x, vertikal kuchlar momenti M_z yonaki kuchlar momenti Mu, yonaki sirpanish burchagi b va shinaning stabillovchi momenti M_sh ga borlik; yahni:
Mst=Msh+Mx+Mz.+Mu
Stabillovchi momentning tashkil etuvchilari protsent xisobida quyidagicha taqsimlanadi: M_sh= 50 ... 55 %; M_x= 2 . . . 3 %; M_z == 10 . . .12 %; Mu = 35 ... 40 %. Stabillovchi momentga eng kup tahsir etuvchi faktorlar shinaning elastikligi va shkvorenning bo’ylama egilishi bo’lib, M_sh va M_u momentlariga faol tahsir etadi.