Bоshlang‘ich ta’lim mеtоdikasi kafеdrasi оna tili nazariyasi va amaliyoti

Quyidagi savollarga mustaqil javob toping.

1. 
   So‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lish qoidalari va tartiblari hamma tillarda ham bir xilmi?
   
2. 
   So‘z urg‘usiga ega bo‘lmagan tillar ham bormi?
   
3. 
   Erkin va turg‘un haqida nimalar bilasiz?
   

6-mavzu. Nutq tovushlarining o‘zgarishi.
1-savol: Fonetik hodisa nima va uning qanday turlari bor?
Javob: Nutq oqimida tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida yuz beradigan tovush o‘zgarishi fonetik hodisa deyiladi. Tovush o‘zgarishlari kombinator o‘zgarish va pozision o‘zgarishlarga bo‘linadi.
2-savol: Kombinator o‘zgarish deganda nimani tushunasiz?
Javob: Tovushlarning qo‘shni tovushlar ta’sirida miqdor va sifat o‘zgarishlarga uchrashi kombinator o‘zgarishdir. Uning akkomodasiya, assimiyasiya, dissimilyasiya, metateza, diereza, gaplologiya, epenteza kabi bir necha turlari bor.
3-savol: Akkomodasiya nima?
Javob: Akkomodasiya moslashuv degan ma’noni bildiradi. Bu hodisa talaffuz iqtisodi bilan bog‘liqdir. Akkomodasiyaning progressiv, regressiv va o‘zaro akkomodasiya kabi turlari bor. Akkomodasiya unlilarning undoshlarga va undoshlarning unlilarga moslashuvida ro‘y beradi. O‘zbek tilida i, e, a til oldi unlilari h, g‘, q til orqa undoshlaridan keyin kelib til orqa unlisi sifatida talaffuz etiladi, ya’ni ularning talaffuziga moslashadi.
4-savol: Assimilyasiya nima va uning qanday turlari bor?
Javob: Assimilyasiya o‘xshash bo‘lish ma’nosini bildirib, tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida ulardan birining ikkinchisiga o‘xshab qolishidir. Masalan, ketdi so‘zi ketti tarzida talaffuz qilinadi. Bunda t jarangsiz undoshi d jarangli undoshini o‘ziga o‘xshatib olyapti. Assimilyasiyaning quyidagi turlari bor:

1. 
   progressiv assimilyasiya (ketti, aytti) va regressiv assimilyasiya (mazkur - maskur);
   
2. 
   to‘liq (otdan - ottan) va to‘liqsiz (yuzta - yusta) assimilyasiya;
   
3. 
   kontakt (otgan - otkan) va distant (buni - muni).
   

Singarmonizm (unlilarning uyg‘unlashuvi) ham assimilyasiyaning bir turi hisoblanadi. Bu hodisa turkiy tillarga xosdir. Masalan, qalamlar so‘zida til oldi unlisi uyg‘unlashgan, ya’ni so‘z boshida a til oldi unlisi kelgan bo‘lsa, keyingi bo‘g‘inlarda ham shu unli ishtirok etgan. O‘zbek tilida bu hodisa saqlanib qolmagan.
5-savol: Kombinator o‘zgarishning yana qanday turlari bor?
Javob: Dissimilyasiya (noo‘xshashlik). Talaffuz jarayonida o‘xshash tovushlarning noo‘xshash bo‘lib qolishidir: zarur – zaril, zarar – zaral, koridor – kalidor.
Metateza (o‘rin almashish). Tovushlar yoki bo‘g‘inlarning so‘z tarkibida o‘rin almashish hodisasidir: daryo – dayro, yomg‘ir – yog‘mir, ahvol – avhol, to‘g‘ramoq – to‘rg‘amoq.
Diereza (tushirib qoldirish). Undosh tovushlarning talaffuzda tushib qolishidir: go‘sht – go‘sh, rost – ros, surtmoq – surmoq.
Gaplologiya. Bir xil yoki o‘xshash bo‘g‘inlardan birining tushib qolishi: sariq yog‘ – saryog‘, morfofonologiya – morfonologiya.