Бошланғич таълим кафедраси

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Mirziyoyev Sh.M. ―Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz ―-T.: ―O‗zbekiston―. 2017. 312-b. 
2. Mahmatmurodov Sh.M., Ziyadullayev X.Z., Nuriddinova M.I. ―Boshlang‗ich 
ta‘limning milliy-istiqloliy muammolari‖. Т.: 1996.32-b. 
3. Salohiddinova N.M. ―Boshlang‗ich sinflarda interfaol darslarni tashkil
etish usullari‖-T.: ―Noshirlik yog‗dusi‖ 2018.3-b. 
 
BOSHLANG`ICH SINFLARDA ARIFMETIK AMALLAR
BAJARISHNING NAZARIY ASOSLARI 
 
Sultanova Ulbusin
Nizomiy nomidagi TDPU
Dastur talablariga binoan Nomanfiy sonlar ustida arifmеtik amallarni o‗rgatish 
mеtodikasining umumiy masalalari. O‗nlik va yuzlik konsentrida arifmetik amallarni 
o‗rgatish mеtodikasi Nomanfiy sonlar ustida arifmеtik amallarni o‗rgatish mеtodikasi. 

---

158 
Arifmеtik amallarni o‗rgatishning umumiy masalalari. Qo‗shish va ayirish, ko‗paytrish 
va bo‗lish amali ma‘nosini ochib bеrish va uni bosqichlab kontsеntrlarda bajarilishini 
o‗rgatish. O‗quvchilarning og‗zaki va yozma hisoblash malakalarini shakllantirish,100 
ichida sonlarni ayirish va qo‘shishni o‘rganishda o‘quvchilar qo‘shish va ayirishning 
xamma xollari uchun xisoblash usullarini, ularning nazariy bilimlarini o‘rganishadi. I-
sinfda arifmetik amallarning xossalarini va bu xossalarning xisoblash usullarini 
o‘rgatiladi. Xossalarni va xisoblash usullarini ochib berishdan avval tayyorgarlik ishi 
olib boriladi. Tayyorgarlik ishida o‘quvchilar sonlar yig‘indisi, ayirmasi kabi matematik 
ifodalarni o‘zlashtiradilar, qo‘sh tengliklar bilan tanishadilar. Bir va ikki amalli 
ifodalarni qavslar yordamida yozishni ikki xonali sonlarni xona qo‘shiluvchilar 
yig‘indisiga almashtirishni o‘rganadilar. «Yig‘indi» matematik ifodasi bilan tanishish I-
sinfda 

+3 mavzusidan keyin «Ayirma» termini un ichida qo‘shish va ayirish mavzusini 
ichida urgatiladi. Bularni o‘rgatish jarayonida yig‘indi va ayirma terminlarining ikki xil 
ma‘nosi ochib beriladi. Masalan: 4+5 va 4 va 5 sonlarning yig‟indisi, 9 ham sonlar 
yig‟indisi, deb atalish o‟rgatiladi. 10 ichida qo‘shish va ayirishni o‘rganish vaqtida 
xisoblash usullarini yozma tushuntirish maqsadida 2 ta tenglik ishoralari bilan yozish 
o‘rgatilgan:
masalan:
 
6+4=6+2+2=10; 9-3=9-2-1=6. 
bunday yozish o‘quvchini sonni bo‘laklari bo‘yicha qo‘shish va ayirish usulini tushunib 
olish asosida xisoblash usullarini asoslashning yozilishini tushunishlariga tayyorlaydi
6+(3+1)=6+4=10. 
Nomerlashni o‘rganish davrida «qavs» belgisi kiritiladi. «Qavs» belgisi 
tanishtirishda bunday mashkni taklif kiladi. 5 va 3 sonlarni yig‟indisiga 2 ni qo‟shing. 
Mashkni og‘zaki yechganda keyin o‘qituvchi bunday misollarni qanday yozishni 
tushuntiradi: sonni aytilgan yig‘indiga qo‘shish kerakligini ko‘rsatish uchun yig‘indini 
qavslar ichiga yozish kerak: (5+3)+2… Xossalarni kiritgunga qadar bolalarni qavsli 
ifodalarni to‘g‘ri oqish va ularni diktovka ostida yozib olishga o‘rgatiladi. Masalan: 9-
(2+3) ni o‟quvchilar bunday o‟qishga o‟rgatiladi: 9 sonidan 2 bilan 3ni yig‟indisini 
ayiring, so‟ngra 2 xonali sonlarni xona qo‟shiluvchilar yig‟indisi bilan almashtiriladi. 
Masalan: 34=30+4; 59=50+9. 
O‘rganilgan bu materiallar kerakli xisoblash usullarini ochib berishga asos bo‘ladi 
va qo‘shish, ayirishni o‘rgatish quyidagi tartibda olib boriladi: birinchi 20 ichidagi 
sonlarni qo‘shish va ayirish, so‘ngra nol bilan tugaydigan ikki xonali sonlarni qo‘shish, 
ayirish, songa yig‘indini, yig‘indidan sonni ayirish qoidalari va boshqa ko‘rinishdagi 
ikki xonali sonlarni qo‘shish va ayirishni xisoblash ussulari o‘rgatiladi, ya‘ni birinchi 
gruppaga 2+9, 3+8, 7+5, 8+3 ko‘rinishidagi bir xonali sonlarni qo‘shish o‘rgatiladi, 
ya‘ni shunday ikkita bir xonali sonlarni olamizki ularning yig‘indisi 10 dan ortiq bo‘lsin. 
9+5 (1) ko‘rinishidagi qo‘shishni bajarishda abakdan foydalaniladi. Ma‘lumki 10 
ichida ham bir xonali sonlarni o‘rgangan edik, lekin ularning yig‘indisi 10 dan kichik 
edi. Endi bu ko‘rinishdagi sonlarni qo‘shishda 10 ga to‘ldirish prinsipidan foydalaniladi, 
ya‘ni bunda qo‘shiluvchilar yig‘indiga almashtirish kerakki, u birinchi qo‘shiluvchini 10 
ga to‘ldirsin: 
9+5=9+(1+4)=(9+1)+4=10+4=14 (10+4 yig‘indi ikkinchi o‘nlikka kiradi). 
Ikkinchi gruppaga
20+5, 30+6, 70+4, … (2)

---

159 
ko‘rinishidagi ya‘ni birinchi qo‘shiluvchisi yaxlit ikki xonali son, ikkinchi qo‘shiluvchi 
bir xonali son bo‘lgan son yig‘indisini topishga oid misollar kiradi. 20+5 ni 
xisoblaganda ikki xonali sonlarni nomerlash mavzusida olgan bilimlardan foydalaniladi. 
20 bu 2 unlik, 5 bu 5 birlik natija 25, shuning uchun 20+5=25. (3) 
22+5=(20+2)+5=20+(2+5)=20+7=27 
4) 20+50 
40-10 
2 un +5 un =7 un 4 un-1 un=3 un 
20+50=70 
40-10=30 
4) 28+5=(28+2)+3=30+3=33 
(2 3)  
6) 30+25=30+(20+5)=(30+20)+5=50+5=55 
(30+20)+5=55 
25+30 
20+30+5 
(20+30)+5=55 
(20 5) 
7) 22+35=22+(30+5)=(22+30)+5=52+5=57 
8) 22+36=25+(30+6)=(25+30)+6=55+6=61 
42+25 
42+38 
74+26 
74+26 
(40+2)+(20+5) 
40+30=70 
70+20=90 
74+20=94 
40+20=60 
2+8=10 
4+6=10 
94+6=100 
2+5=7 
70+10=80 
90+10=100 
74+26=100 
60+7=67 
42+38=80 
74+26=100 
42+25=67 
Demak, 100 ichidagi sonlarni qo‘shishni o‘rgatishni metodik tartiblanishi 
9+5→30+20→20+5→22+3→28+6→22+35→22+36. 
100 
ichidagi 
sonlarni 
qo‘shishning og‘zaki usullarini o‘rganish davrida qo‘shishning assotsiativlik xossasi 
bilan o‘quvchilarni tanishtiriladi.
(4+2)+3=6+3=9 
(4+2)+3=(4+3)+2=7+2=9 
(4+2)+3=4+(2+3)=4+5=9 
Bu qoidaga asosan 34+2, 34+20 ko‘rinishidagi misollarni ishlash o‘rgatiladi va 
ikkala ishlash xoli bir-biri bilan taqqoslab ko‘rsatiladi. Tushuntirish bunday tartibda olib 
boriladi: oldin sonni yig‘indi bilan almashtiraman, yig‘indini songa qo‘shish xosil 
bo‘ladi, so‘ngra eng qulay usul bilan yechamiz. 
34+2=(30+4)+2=30+(4+2)=36 
34+20=(30+4)+20=(30+20)+4 =54 
bu ko‘rinishidagi misollar ko‘p marta ishlanishi natijasida o‘quvchida ko‘nikma xosil 
bo‘ladi, so‘ngra xisoblash usuli qisqartiriladi.