Бошқариш маданияти ёхуд раҳбарлик санъати Бошқариш бу

Муомалада юзага келадиган зиддиятлар ва инсон феъл-атвори
Тараққиёт зиддиятларнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва бартараф қилиниши жараёнидан иборат. Шунга кўра, зиддиятларнинг кўриниши ҳам турли хил бўлиб, улар нарса-ҳодисаларнинг ҳаракати ва ривожланишида тур­лича аҳамият касб этади. Зиддиятлар ички, ташқи, асосий, асосий бўлмаган каби кўринишларга эга. Жумладан, ички зиддиятлар – нарса ва ҳодисаларда­ги ички жараёнларнинг ифодаси, ҳаракатланишманбаи ҳамда ривожланиш­нинг асосий сабабидир. Ташқи зиддият – нарса ва ҳодисалар ўртасидаги муносабатларнинг ифодаси ҳисобланади. Жамият ривожланишининг мазму­ни ва моҳияти ҳам асосан ички зиддиятларнинг ҳал қилиниши билан белги­ланади. Бироқ ривожланишда ташқи зиддиятларнинг иштироки камроқ бўла­ди, деган фикрга бормаслик керак. Зеро, глобаллашув ва интеграция жараён­ларида ташқи зиддиятларнинг ҳам ўз ўрни бор. Нарса-ҳодисаларнинг моҳи­яти, ҳолати, келиб чиқиш ва ривожланиш қонуниятларини белгиловчи зидди­ятлар эса асосий зиддиятлар деб аталади. Асосий зиддиятлар тараққиётда белгиловчи (бошқарувчилик) вазифани бажаради ва барча бошқа зиддиятлар­га таъсир кўрсатади.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, зиддият муомалада – инсонлар ўртасидаги мулоқотларда – сўзлашиш, фикр алмашиш, музокара олиб бориш, баҳслашишда бири иккинчисини инкор этадиган иккита муомала натижасида вужудга келади.
Шуни таъкидлаш лозимки, зиддиятли вазиятлар асосида алоҳида шахс­лар ва гуруҳларнинг қарама-қарши фикрлари, мақсади ҳамда шу мақсадга эришиш воситалари ётади. Ижтимоий психология зиддиятларни манбаига қараб бир неча турларга ажратади. Масалан, зиддият ички-шахсий (раҳбар билан ходим ўртасида) ва шахс-ташкилот (шахслар, гуруҳлар ва ташкилот ўртасида) бўлиши мумкин. Шунингдек, зиддиятларнинг горизонтал таснифи ҳам мавжуд (бир-бирига бўйсунмайдиган ходимлар ўртасида), вертикал (бир-бирига бўйсунувчи ходимлар ўртасида) ва аралаш турдаги зиддиятлар ҳам мавжуд. Кундалик ҳаётда вертикал ва аралаш турдаги зиддиятлар учраб туради. Агар бундай зиддиятлар жамоада 70-80%ни ташкил этса, бу раҳбар учун хавфли ҳисобланади. Бундай вазиятда раҳбарнинг ҳар қандай ҳаракати зиддиятлар призмаси орқали олиб қаралади.
Муомала маданиятида зиддиятлар англашмовчилик, бир-бирини тушун­маслик ҳамда ўзаро манфаатлар тўқнашуви натижасида келиб чиқади. Шу­нингдек, зиддиятларни келтириб чиқарувчи сабаблар хусусиятига қараб тав­сифлаш мумкин. Р.Л.Кричевский ўзининг “Агар сиз раҳбарсиз” китобида зиддиятларни келтириб чиқарувчи омилларни 3 гуруҳга бўлади:
Биринчи гуруҳ – меҳнат жараёнидаги зиддиятлар.
Иккинчи гуруҳ – инсонлараро муносабатларнинг психологик хусусиятла­ри, яъни симпатия ва антипатия, маданий-этник хилма-хиллик, раҳбар хатти-ҳаракатлари, психологик мослаша олмаслик ва ҳоказо.
Учинчи гуруҳ – жамоа аъзоларининг ўзига хослиги. Масалан, ўзини бош­қара олмаслик, эҳтиросларга берилиш, тажовуз, дўқ-пўписа, ҳақоратлаш-сў­киниш, муносабатга кириша олмаслик.
Муомала жараёнида юзага келадиган зиддиятлардаги муаммо шундаки, инсонлар муомалада бўлиб, баъзида бир-бирларини умуман тушунмайдилар, ҳаттоки рақибингиз аниқ, лўнда гапирса ҳам. Сизнингча, инсонлар гўёки сиз­ни эшитмаётгандек. Худди шунингдек, айрим ҳолларда сиз ҳам уларни тинг­ламаслигингиз мумкин.
Муомала жараёнидаги қийинчиликларни инобатга олиб, Е.Мелбурд, В.Зигерт ва Л.Ланг томонидан инсоннинг зиддиятли вазиятлардаги хатти-ҳаракатларининг психологик стандарт билан мос равишдаги модели ишлаб чиқилган. Бу борада зиддиятни конструктив ҳал этиш қуйидаги омилларга боғлиқ:
- зиддиятни адекват тарзда идрок этиш, яъни шахсий кечинмаларсиз иккала томонни ҳам тўғри баҳолай олиш;
-муомаланинг самимийлиги ва самарадорлиги, муаммонинг ҳар томон­лама ечимини топиш, зиддиятларда холисликка амал қилиш;
- ўзаро ишонч ва ҳамкорлик муҳитини яратиш. Раҳбарнинг зиддиятлар­ни вужудга келтирувчи индивидуал хусусиятларни билиши муҳим аҳамиятга эга;
Психологларнинг бу борадаги тадқиқотларини умумлаштириб қуйидаги­ларни кўрсатиш мумкин:
- ўз имкониятларини тўғри баҳолай олмаслик, мазкур ҳолатда атрофда­гиларнинг тўғри фикрларига зид келиб, зиддият учун замин яратилади;
- устунлик қилишга интилиш;
- ўз фикрига содиқлик туфайли янгиликлардан воз кечиш;
- фикрларни баён этишда ортиқча тўғрилик, ҳақиқатни айта олиш;
- қатъийлик;
- шахс эмоционал йиғиндиси – безовталик, дарғазаблик, қайсарлик;
Зиддиятлар юқоридаги ҳолатлар билан бирга зиддиятга мойиллик ту­файли ҳам вужудга келади. Шахслараро ва ижтимоий психологик муносабат­ларда фикрларнинг бир-бирига мос келмаслиги шулар жумласидан. Масалан, муайян шарт-шароитда фаолият олиб борувчи турли темпераментдаги инсон­ларни олиб кўрайлик. Одатий муҳитда ҳолерик ва флегматик темпераментли кишилар ишни самарали бажарадилар (флегматикнинг фавқулодда мулоҳаза­корлиги ва ҳолерикнинг шиддат билан ҳаракат қилиши).
Шунингдек, кўп ҳолларда шахслараро зиддиятларнинг асосини манфаат­лар ва мақсадлар эгаллайди. Масалан, корхона раҳбари ишлаб чиқариш кўла­мини кенгайтириш ва иш самарадорлигини оширишдан манфаатдор бўлса, ходимларни эса кўпроқ ойлик маош қизиқтиради. Бундай ҳолат ҳам зиддият­ни вужудга келтиради. Аксарият ҳолларда зиддият шахснинг имкониятлари­га нисбатан қўйилган юқори талаблар туфайли вужудга келади.
Тадқиқотчилар К.Томас ва Р.Клименс зиддиятларда ўзини бошқариш­нинг қуйидаги усулларини кўрсатадилар: