Book · November 019 citations reads 2,471 authors

- chizma. Nutq turlari 
 
Og‘zaki  nutqning  eng  sodda  turi 
dialog
,  ya'ni  allaqanday  masalalarni 
birgalikda  muhokama  qilayotgan    hamsuhbatlar  tomonidan  olib  boriladigan 
suhbat hisoblanadi. 
Gaplashayotganlarning  bir-birlariga  luqma  tashlash,  suhbatdoshdan  keyin 
iboralarni  va  ayrim  so‘zlarni  takrorlash,  savollar,  qo‘shimchalar,  izoh  berish, 
faqat so‘zlashayotganlar tushunadigan shamalar qilish turli xil yordamchi so‘zlar 
va  undovli  so‘zlar  ishlatish 
nutq
  uchun  xos  xususiyatdir.  Nutqning  o‘ziga  xos 
xususiyatlari  ko‘p  jixatdan  hamsuhbatlarga  bog‘liq  bo‘ladi.  Aksariyat  hamma 
joyda ham pedagog oilaviy muhitdagi dialogni hyech qachon sinfda o‘quvchilar 
Nutq turlari 
yozma 
og`zaki 
monolog 
diаlog 

---

347 
 
bilan  munosabatda  bo‘lgani  kabi  olib  bormaydi.  So‘zlashuv  chog‘ida  hissiy 
hayajonlanish darajasi katta ahamiyatga ega bo‘ladi.      
   Quvongan,  iymangan,  hayratlangan,  qo‘rqqan,  jahli  chiqqan  kishi 
xotirjam  holatdagi  kabi  gapirmaydi:  o‘zgacha  ohangda,  leksikonida  kam 
ishlatadigan so‘z va iboralardan foydalanadi. 
Og‘zaki  nutqning  ikkinchi  bir  turi  - 
monolog
  nutq  bo‘lib,  uni  bitta  kishi 
boshqasiga,  yoki,  uni  tinglayotgan  ko‘plab  kishilarga  qarata  gapiradi:  bunga 
o‘qituvchining  hikoyasi,  o‘quvchining  javobi,  ma'ruza  va  shu  kabilar  kiradi. 
Monologik  nutq  tuzilishi  jihatdan  juda  ham  murakkab  bo‘lib,  fikrning 
tugallanganligi,  grammatik  qoidalarga  qat'iy  amal  qilinishi,  mantiqan  izchillik 
bo‘lishini  taqoza  etadi.  Monologik  nutqni  egallash  nutqqa  nisbatan  katta 
qiyinchiliklar  tug‘diradi,  uning  takomillashuvi  uchun  tajriba  zarur  bo‘ladi. 
O‘qituvchilarda bu nutqni shakllantirish maxsus vazifa hisoblanadi va pedagoglar 
uni ta'limning qator yillari mobaynida amalga oshirishadi. 
Qiynalmasdan,  bemalol  suhbatlasha  oladigan,  lekin  oldindan  yozilgan 
matndan  foydalanmaslik  monolog  xarakteriga  ega  bo‘lgan  og‘zaki  axborot 
(ma'ruza,  keng  ma'ruzalar  va  shu  kabilar)  bilan  chiqishga  qiynaladigan  katta  
yoshli  odamlar  ham    uchrab  turishi  tasodifiy  hol  emas.  Bu  o‘z  vaqtida 
o‘qituvchilar tomonidan o‘quvchilarda monologik nutqni shakllantirishga yetarli 
e'tibor berilmaganligi oqibatida yuzaga keladi. 
Yozma nutq insoniyat tarixida og‘zaki nutqdan ancha keyin paydo bo‘lgan. 
U  bir-birlaridan  makon  va  zamon  bilan    ajralib  turuvchi  odamlar  o‘rtasida 
munosabat  qilish  extiyoji  sifatida  paydo  bo‘ldi  va  fikr  shartli  sxematik  suratlar 
yordamida ifoda etiladigan hozirgi zamon yozuviga qadar rivojlandi. 
Yozuv  tufayli  odamlar  to‘plagan  tajriba,  madaniy-ma'naviy  qadriyatlarni  
avloddan avlodga yetkazish imkoni tug‘iladi.  
Yozma  nutq  fanda  foydalaniladigan  murakkab  umumlashmalarni 
rivojlantirishda, badiiy timsollarni yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

---

348 
 
Odamlar  munosabati  axborot  uzatish  tariqasida 
kommunikator
  bilan 
retsepient
  o‘rtasida
 
og‘zaki  muomalaga  kirishish  natijasida  yuzaga  keladi. 
Odamlar  munosabatiga  aloqa  bog‘lovchilarning  his-hayajoni  ham  qonuniy 
ravishda  jalb  etilgan  bo‘ladi.  U  munosabatga  kirishganlarga  nisbatan  muayyan 
tarzda  taalluqli  bo‘lib,  nutqiy  fikr-mulohazalar  bilan  qo‘shilgan  holda  yuzaga 
chiqadigan 
axborot 
almashishning 
alohida, 
nutqsiz 
jihati, 
nutqsiz 
kommunikatsiya  vositalari: 
qo‘l, barmoq va yuz harakatlari, imo-ishora, ohang, 
puaza  turq-tarovat,  kulgi,  ko‘z  yoshi
  va  shu  kabilar  kiradiki,  bular  og‘zaki 
kommunikatsiya  vositalari  –  so‘zlarni  to‘ldiruvchi  va  kuchaytiruvchi,  ba'zan  esa 
o‘rnini bosuvchi belgilar sistemasini hosil qiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nutqsiz  kommunikatsiya  vositalari  bamisoli  o‘ziga  xos  his-tuyg‘u  tili 
bo‘lib,  so‘z  bilan  ifodalanidagan  til  kabi  u  ham  ijtimoiy  taraqqiyot  mahsuli 
hisoblanadi  va  turli  milliy  madaniyatlarda  bir-birlariga  o‘xshamaslgi  mumkin. 
Nutqsiz  kommunikatsiyani  amalga  oshirish  uchun  turli  xil  yosh  guruhlarda 
turlicha  vositalar  tanlanadi.  Jumladan,  tilga  kirmagan  go‘daklar,  yosh  bolalar 
yig‘idan ko‘pincha katta yoshdagilarga ta'sir qilish va ularga o‘z istaklari hamda 
kayfiyatini  yetkazish  vositasi  sifatida  foydalanadilar.  Shu  bilan  birga  og‘zaki 
kommunikatsiya  ta'sirini  kuchaytirishda  munosabatga  kirishuvchilarning  fazoda 
joylashuvi muhim axamiyatga egadir.