Book · May 020 citations reads 1,735 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 
Асосий катталик 
деб кўрилаѐтган тизимга кирадиган ва шарт бўйича тизимнинг 
бошқа катталикларига нисбатан мустақил қабул қилиб олинадиган катталикка айтилади. 
Масалан, масофа (узунлик), вақт, температура, ѐруғлик кучи кабилар. 
Ҳосилавий катталик
деб тизимга кирадиган ва тизимнинг катталиклари орқали 
ифодаланадиган катталикка айтилади.
Масалан, тезлик, тезланиш, eлектр қаршилиги, 
қувват ва бошқалар. 
3.2. Катталикнинг ўлчамлиги 
 
Ќар бир xосса кўп ѐки кам даражада ифодаланиши, яъни миқдор тавсифига eга 
бўлиши мумкин eкан, демак бу xоссани ўлчаш ҳам мумкин. Бу ҳақда буюк италиялик олим 
Галилео Галилей ―Ўлчаш мумкин бўлганини ўлчанг, мумкин бўлмаганига eса имконият 
яратинг‖ деган eди. 
Катталикларнинг сифат тавсифларини расмий тарзда ифодалашда ўлчамликдан 
фойдаланамиз. 
 
Катталикнинг ўлчамлиги
деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар 
билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорсионаллик коeффисиенти 1 га тенг бўлган 
ифодага айтилади. 
Катталикларнинг ўлчамлигини димeнсиoн - ўлчам, ўлчамлик маъносини 
билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда дим символи билан белгиланади. 
Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош ҳарфлар билан 
белгиланади, масалан, 
дим л = Л; дим м = М; дим т = Т. 

---

18 
Ќосилавий катталикларнинг ўлчамлигини аниқлашда қуйидаги қоидаларга амал 
қилиш лозим: 
1.
Тенгламанинг ўнг ва чап томонларининг ўлчамлиги мос келмаслиги мумкин eмас, 
чунки, фақат бир xил xоссаларгина ўзаро солиштирилиши мумкин. Бундан xулоса 
қилиб айтадиган бўлсак, фақат бир xил ўлчамликка eга бўлган катталикларнигина 
алгебраик қўшишимиз мумкин. 
2.
Ўлчамликларнинг алгебраси кўпаювчандир, яъни фақатгина кўпайтириш амалидан 
иборатдир. 
2.1. 
Бир нечта катталиклар кўпайтмасининг ўлчамлиги уларнинг ўлчамликларининг 
кўпайтмасига тенг, яъни: 
A, Б, C, Қ
катталикларининг қийматлари орасидаги боғланиш 
Қ = AБC
кўринишда берилган бўлса, у ҳолда
дим Қ = (дим A)(дим Б)(дим C).
2.2. 
Бир катталикни бошқасига бўлишдаги бўлинманинг ўлчамлиги уларнинг 
ўлчамликларининг нисбатига тенг, яъни 
Қ = A/Б
бўлса, у ҳолда
дим Қ = дим A / дим Б. 
2.3. 
Даражага кўтарилган иҳтиѐрий катталикнинг ўлчамлиги унинг ўлчамлигини шу 
даражага оширилганлигига тенгдир, яъни, 
Қ = A
н
бўлса, у ҳолда,
дим Қ = дим A
н
. 
Масалан, агар тезлик 
в = л/т
бўлса, у ҳолда
дим в = дим л / дим т = Л/Т = ЛТ
-1
. 
Шундай қилиб, ҳосилавий катталикнинг ўлчамлигини ифодалашда қуйидаги 
формуладан фойдаланишимиз мумкин: 
дим Қ = Л
н
М
м
Т
к
...., 
бунда, 
Л, М, Т
..., - мос равишда асосий катталикларнинг ўлчамлиги; 
н, м, к...,
-
ўлчамликнинг даража кўрсаткичи.
Ќар бир ўлчамликнинг даража кўрсаткичи мусбат ѐки манфий, бутун ѐки каср сонга 
ѐxуд нолга тенг бўлиши мумкин. Агар барча даража кўрсаткичлари нолга тенг бўлса, у ҳолда 
бундай катталикни