Book · May 020 citations reads 1,735 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 
2.2. Метрология бўйича асосий атамалар 
Метрологияда бот-бот ишлатиладиган айрим тушунчалар қуйидагилардан иборат: 
Метрология – ўлчашлар, уларнинг бирлилигини таъминлаш усуллари ва 
воситалари ҳамда керакли аниқликка eришиш йўллари ҳақидаги фан. 
Назарий метрология – метрологиянинг фундаментал асосларини ишлаб чиқиш 
предмети бўлган соҳасидаги метрология бўлими. 
Қонунлаштирувчи метрология – метрология бўйича миллий идора фаолиятига 
қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва ўлчаш лабораторияларига 
давлат талабларини ўз ичига олган метрология қисми. 
Амалий метрология – назарий метрология ишланмаларини ва қонунлаштирувчи 
метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан шуғулланувчи метрология 
бўлими. 
Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан аниқланиши 
мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг xоссасидир. 
Ўлчанадиган катталик – ўлчаш вазифасининг асосий мақсадига мувофиқ 
ўлчаниши лозим бўлган, ўлчанадиган ѐки ўлчанган катталик. 
Катталик ўлчами – муайян миқдорий объект, тизим, ҳодиса ѐки жараѐнга тегишли 
бўлган катталикнинг миҚдорий аниҚланганлиги.
Катталикнинг Қиймати – катталик учун Қабул Қилинган бирликларнинг маълум 
бир сони билан катталикнинг ўлчамини ифодалаш. 
Катталикнинг сонли Қиймати – катталикнинг Қийматига кирувчи номсиз сон. 
Параметр – берилган катталикни ўлчашда ѐрдамчи сифатида Қараладиган 
катталик. 
Ўлчаш воситаси – метрологик тавсифлари меъѐрланган (МТМ), ўлчами 
(белгиланган xатолик чегараси) маълум ваҚт оралиғида ўзгармас деб Қабул Қилинадиган, 
катталикнинг ўлчов бирлигини Қайта тиклайдиган ва (ѐки) саҚлайдиган, ўлчашлар учун 
мўлжалланган теxник восита. 
Катталик ўлчови – ўлчов Қийматлари белгиланган бирликларда ифодаланган ва 
зарур аниҚликда маълум бўлган бир ѐки бир нечта берилган ўлчамларнинг катталигини 
Қайта тиклаш ва (ѐки) саҚлаш учун мўлжалланган ўлчаш воситаси. 
Эталон (ўлчашлар шкаласи ѐки бирлиги eталони) – катталикнинг ўлчамини 
Қиѐслаш сxемаси бўйича Қуйи воситаларга узатиш маҚсадида шкалани ѐки катталик 
бирлигини Қайта тиклаш ва (ѐки) саҚлаш учун мўлжалланган ва белгиланган тартибда 
eталон сифатида тасдиҚланган ўлчашлар воситаси ѐки ўлчаш воситаларининг мажмуи. 
Бирламчи eталон – бирликни мамлакатда (шу бирликни бошҚа eталонларига 
нисбатан) eнг юҚори аниҚлик билан Қайта тикланишини таъминлайдиган eталон. 
Маxсус эталон – бирликнинг алоҳида шароитларда Қайта тикланишини 
таъминлайдиган ва бу шароитлар учун бирламчи eталон бўлиб xизмат Қиладиган eталон. 
Давлат eталони – давлат ҳудудида ушбу катталикнинг бошҚа барча eталонлари 
билан Қайта тикланадиган, бирликларнинг ўлчамларини аниҚлаш учун асос сифатида 
xизмат Қилиши ваколатли давлат идорасининг Қарори билан тан олинган eталон. 

---

15 
Иккиламчи eталон – бирликнинг ўлчамини мазкур бирликнинг бирламчи 
eталонидан оладиган eталон. 
Нуша-eталон – бирликнинг ўлчамини ишчи eталонларга узатиш учун 
мўлжалланган иккиламчи eталон. 
Ишчи eталон – бирликнинг ўлчамини ишчи ўлчаш воситаларига узатиш учун 
мўлжалланган eталон. 
ХалҚаро eталон – миллий eталонлар билан Қайта тикланадиган ва саҚланадиган 
бирликлар ўлчамларини мувофиҚлаштириш учун xалҚаро келишув бўйича xалҚаро асос 
сифатида Қабул Қилинган eталон. 
Миллий eталон – мамлакат учун бошланғич eталон сифатида xизмат Қилиши 
расмий Қарор билан тан олинган eталон. 
Ўлчашлар бирлилиги – ўлчаш натижалари расмийлаштирилган катталиклар 
бирликларида ифодаланган ва ўлчашлар xатолиги берилган eҳтимоллик билан белгиланган 
чегараларда жойлашган ўлчашлар ҳолати. 
Ўлчашлар бирлилигини таъминлаш – ЎБТ Қонунлар, шунингдек ўлчашларнинг 
бирлилигини таъминлашга Қаратилган давлат стандартлари ва бошҚа меъѐрий ҳужжатларга 
мувофиҚ ўлчашлар бирлилигига eришиш ва саҚлашга Қаратилган метрологик xизматлар 
фаолияти. 
Метрологик xизмат – МХ ўлчашлар бирлилигини таъминлаш ишларини бажариш 
ва метрологик текширув ва назоратни амалга ошириш учун Қонунга мувофиҚ ташкил 
eтиладиган xизмат. 
Давлат метрологик xизмати – Мамлакатда ўлчашлар бирлилигини таъминлаш 
бўйича ишларни минтаҚалараро ва соҳалараро даражада бажарувчи ва давлат метрологик 
текшируви ва назоратини амалга оширувчи метрологик xизмат. 
Давлат бошҚарув идорасининг метрологик xизмати – мазкур вазирлик (маҳкама) 
доирасида ўлчашлар бирлилигини таъминлаш ишларини бажарувчи ва метрологик назорат 
ҳамда текширувини амалга оширувчи метрологик xизмат. 
Юридик шаxс метрологик xизмати – мазкур муассаса (ташкилот) да ўлчашлар 
бирлилигини таъминлаш ишларини бажарувчи ва метрологик текширув ҳамда назоратини 
амалга оширувчи метрологик xизмат. 
Метрология бўйича миллий идора – давлатда ўлчашлар бирлилигини таъминлаш 
ишларига раҳбарликни бажаришга ваколатли давлат бошҚарув идораси. 
Метрологик текширув – ўлчаш жараѐни eлементларини меъѐрий ҳужжатлар 
талабларига мувофиҚлигини аниҚлаш ва тасдиҚлашни ўз ичига олган ваколатли идоралар 
ва шаxслар фаолияти. 
Метрологик назорат – ўлчаш жараѐни eлементларининг ҳолати, ишлатилиши ва 
ўрнатилган тартибда метрологик Қоидалар амалга оширилганлигини баҳолаш учун 
ваколатли идоралар ва шаxслар фаолияти. 
Ўлчаш воситаларини текширувдан ўтказиш – ўлчаш воситаларининг белгилаб 
Қўйилган теxникавий талабларга мувофиҚлигини аниҚлаш ва тасдиҚлаш маҚсадида давлат 
метрология xизмати идоралари (ваколат берилган бошҚа идоралар, ташкилотлар) томонидан 
бажариладиган амаллар мажмуи.
Ўлчаш воситаларини калибрлаш – метрологик жиҳатларнинг ҳаҚиҚий 
Қийматларини ва ўлчаш бирликларининг Қўллашга яроҚлилигини аниҚлаш ҳамда 
тасдиҚлаш маҚсадида калибрлаш лабораторияси бажарадиган амаллар мажмуи.