Book · April 021 citations reads 54 1

Noyob yer metallari. Ularga skandiy, ittriy, lantan va lantanoidlar kiradi. Lantanoid fizik-kimyoviy xossalarining bir-biriga yaqinligi shundan iboratki, ularning tashqi elektron qavatlari tuzilishi bir xilligi bilan farq qiladi va bir elementdan ikkinchi elementga o‗tganda 4-f qavatdagi elektronlarning to‗yinishi bilan sodir bo‗ladi.

Shuning uchun ma‗dan xomashyolarida bu elementlar bir-biri bilan birgalikda bo‗ladi. Bu metallarni ajratishda avval ular aralash oksidlar holida olinadi. So‗ng ularni bir-biridan zamonaviy usullar bilan ajratiladi.

5. 
   Radioaktiv Noyob metallar. Ularga hamma radioaktiv elementlar: poloniy, radiy, aktiniy va aktinoidlar kiradi. Bu metallarni ishlatish sohasi va ular bilan ishlash texnologiyasi radioaktivlik xususiyatlari bilan bog‗liq bo‗ladi. Aktinoidlar xarakteri elektronlarni bir elementdan ikkinchisiga o‗tishda 5-f qavatdagi elektronlarning o‗zaro joylashuviga bog‗liq.
   

Radioaktiv Noyob metallar ma‘dan xomashyolarida birgalikda va ularda Noyob yer metallari ergashgan holda uchraydi. Tabiiy va ayrim sun‘iy radioaktiv metallar atom energiyasi ishlab chiqarish sanoatida katta rol o‗ynaydi.

1.3. Noyob metallarning ishlab chiqarish texnologiyalarining o ‗ziga xosligi

Noyob metallar ishlab chiqarish texnologiyasi—ishlatiladigan xomashyoning xususiyatiga, metallarning fizik–kimyoviy xossalariga hamda ishlab chiqariladigan mahsulotlarga bo ‗lgan talablarga bog ‗liq.
Ma‘lumki, ma‗danlarda noyob metallarning miqdori juda kam bo‗lgani sababli ular boyitiladi. Noyob metallar bo‗lgan rudalarning tarkibi juda murakkab: ular volfram — molibdenli, titan — niobiy — antalli, uran—vanadiyli, litiy — seziyli, volfram — surmali, sirkoniy — niobiyli bo‗lishi mumkin. Bundan tashqari, Noyob metallar kimyoviy korxonalarining hamda rangli va qora metallurgiya zavodlarining chiqindilari tarkibida ham bo‗ladi. Shuning uchun bu xomashyolarni kompleks ravishda ishlash va undan asosiy mahsulotlarni ajratib olish katta ahamiyat kashf etadi.
Boshlang‗ich mahsulot tarkibi murakkab bo‗lganligi uchun undan toza holda mahsulotni ajratib olishga bo‗lgan talab yuqoridir, chunki asosiy mahsulotning tarkibida boshqa moddalarning miqdori yuzdan, mingdan, ayrim hollarda o‗n mingdan bir foizini tashkil qilishi mumkin. Ayrim
metallarning xossalari bir-biriga yaqinligi Noyob metallarni sof holda olishda katta qiyinchiliklarni vujudga keltiradi (masalan, gafniy va sirkoniy, niobiy va tantal kabi yer metallarini ajratishda). Shuning uchun xomashyolarni qayta ishlashda ularni aralashmalardan tozalash va sof birikmalarini olish asosiy maqsadlardan biri deb hisoblanadi.
Noyob metallarning hech birini ajratilgan holda xomashyodan eritib olib bo‗lmaydi. Avvalo, ruda konsentratlarida ularning birikmalari hosil qilinadi va ulardan asosiy mahsulotlar ajratib olinadi.
Ruda konsentratlarini qayta ishlash asosan uch bosqichda amalga oshiriladi, ya‘ni:

1. 
   konsentratlarni parchalash;
   
2. 
   kimyoviy toza birikmalar olish (tuzlari yoki oksidlari);
   

d) toza kimyoviy birikmalardan metallar olish.
Birinchi bosqichning asosiy maqsadi — minerallarni parchalash, ularni asosiy massadan ajratib olish hamda eritma yoki cho‗kmada miqdorini oshirish. Bunga pirometallurgiya (kuydirish, oksidlash, suyultirish yoki quruq haydash va boshqalar) yoki gidrometallurgiya (kislotalar yoki ishqorlarda erishi) usullari orqali erishiladi.
Ikkinchi bosqich esa hosil qilingan kimyoviy birikmalarni ajratish va tozalashdan iborat bo‗lib, bunga cho‗ktirish, durlash (kristallash), ekstraksiya va ion almashinish jarayonlari orqali erishiladi.
Uchinchi bosqichda vodorod yoki uglerod ishtirokida yuqori haroratda qaytarish jarayonlari natijasida sof noyob metallar olinadi.