Боҳодир эшов

Хирож ерлар
– ер эгаларининг хусусий ерлари. 2. 
Давлат ѐки амлоқ ерлари
– хонга 
қарашли ерлар – ўрмонлар, тўқайлар, йўлу-кўприклар. 3. 
Хусусий ерлар
– 
хоннинг махсус фармойиши билан йирик амалдорларга берилган ерлар 
(суюрғол). 4. 
Вақф ерлари
– диний муассалар, яъни, масжид, мадраса ва 
мозорларга қарашли ерлар.
Манбаларга кўра, 
амлоқ
хон ихтиѐридаги ер бўлиб, у 
“замини хос”,
деб 
аталган. Бундай ерлар хон томонидан айрим гуруҳ ва мансабдор шахсларга 
берилган. Ерни олган киши унга ўз ҳисобидан ишлов бериб, суғорган. Олган 
ҳосилидан эса хонга солиқ тўлаган ва бу солиқ миқдори хирож
1
дан кўпроқ 
бўлган.
Ерга эгалик қилишда 
мулк, ижара, урғу, танҳо
шаклларидан ҳам 
фойдаланилган. Мулк – бойларга қарашли хусусий ерлар бўлиб, улар 
деҳқонларга ижарага берилган. Маълумотларга кўра, ижара – муайян шартлар 
асосида бериладиган барча кўчмас ва кўчадиган мулк-ер, ариқ, тегирмон, тим, 
раста, улов ав бошқаларни ўз ичига олган мулк шакли бўлса, урғу – мусодара 
қилиш йўли билан хон мулкига айлантирилган ѐки гуноҳкорни қўлга олишда 
жонбозлик қилган шахсларга берилган ер ва мол-мулкдир. 
Танҳо – ҳукмдор томонидан алоҳида хизмат кўрсатган кишиларга амлоқ 
ерлардан баъзилари инъом этилиши туфайли пайдо бўлган мулк шакли бўлиб, 
бундай ерларда солиқ йиғиш ҳуқуқи танҳо эгалари – танҳодорларга берилган. 
У ўзига берилган ер, бир нечта қишлоқ, ҳатто, катта мулкнинг йиллик ѐки 
ярим йиллик даромадини ҳадя сифатида олган. Баъзан, амалдорлар бир умр 
танҳодор бўлган ва ўғли хон марҳаматига сазовор бўлса, танҳодорлик мерос 
сифатида давом этган. Ҳарбийларга танҳо ѐки хирож тақдим этилса, у тархон 
деб аталган. 
Бу даврда хонликнинг даромади маҳсулот ва пулдан иборат бўлиб, улар 
асосан солиқлар ундириш йўли билан ҳосил қилинган. Солиқ ва 
мажбуриятлар хонликнинг барча шаҳар ва қишлоқларида деярли бир-бири 
билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Мамлакатда мавжуд солиқлар жорий 
этилишига кўра, тўрт турга: шариат қонун-қоидаларига биноан белгиланган 
1
Хирож - ҳосилнинг 1/5 дан 1/8 қисмигача ташкил этган.

---

322 
асосий солиқлар; расмий солиқлар; анъанавий солиқлар; фавқулодда жорий 
этилган солиқлар. 
Манбаларга кўра, шариат қонун-қоидалари асосида жорий этилган асосий 
солиқлар. – хирож, ушр ва закот ҳисобланган. Деҳқончиликда донли экинлар 
экиладиган ерлардан олинадиган солиқ – хирож деб аталган. Бу солиқ 
ҳосилнинг бешдан бир қисмини ташкил этиб, 5 қоп ғалланинг бир қоп 
миқдорида ундирилган. Солиқнинг бир қисми маҳсулот, бир қисми эса пул 
билан тўланган. 
Ушр ерлари – ―замини ушр‖ деб юритилган ерлардан ҳосилнинг ундан 
бир қисми миқдорида ушр солиғи руҳонийлар фойдасига ундирилган. Закот – 
маҳсулотдан олинадиган савдо солиғи ѐки чорва моллари ҳисобидан 
олинадиган солиқ бўлиб, даромаднинг қирқдан бир қисмини ташкил этган. 
Хонликнинг савдогарлик сармоялари аниқ бўлмаганлиги сабабли, шароитга 
қараб даромаддан закот олинган. Шунингдек, чорва молларидан ҳам қирқдан 
бир улуш ҳисобида закот олинган. Архив ҳужжатларида анъанавий закотдан 
ташқари – бўроқи закоти, элатия закоти, саркарда закоти кабилар ҳақида 
маълумотлар бор. 
Хонликда жорий этилган танобона, хонсолиқ, карвонлардан чегара ѐки 
махсус белгиланган шаҳарларда, Сирдарѐ кечувидан олинадиган бож 
тўловлари, туз божи, бозорларда савдогарлардан, хон маблағига қурилган 
барча иншоотлардан олинадиган солиқ кабилар расмий солиқларга кирган. 
Боғдорчилик, сабзавотчилик, полизчиликда экин экиладиган ер майдонининг 
ҳажмига қараб таноб солиғи олинган. Солиқ йиғувчи амалдор