Боҳодир эшов

Юнон-Бақтрия шаҳарлари.
Ўтган асрнинг ўрталарида айрим 
тадқиқотчилар Бақтрияда илк шаҳарларга айнан Александр Македонский 
асос солган, деган фикрни илгари сурган эдилар. Александр Македонский
мил. авв. 330-327 йилларда Бақтрия ва Суғдиѐнани босиб олганда нималарга 
дуч келган эди, деган саволга жавоб топиш юқоридаги фикрни инкор этишга 
асос бўлди. 
Қадимги муаллифлар Бақтриянинг пойтахти Бақтра-Зариаспани бир 
неча марта тилга олганлар. Бақтра Мозори Шариф шаҳридан 21 км ғарбда, 
дарѐ (Бақтр, Зариаспа) бўйидаги воҳада жойлашган. Францўз археологлари бу 
ердаги Боло Хисор тепаликларидан деворлар билан ўралган, миноралар 
кўтарилган, хандақлар қазилиб, сув билан тўлдирилган айланасимон қалъани 
топдилар. Шаҳарнинг бир қисми шаҳар деворларидан ташқарида, Боло 
Хисорнинг жануби-шарқида, Тепаи Заргаронда жойлашган. Умумий майдони 
120-150 метр бўлган бу шаҳарнинг олдинги давр қатламларидаги ер ости 

---

108 
сизот сувлари Аҳамонийлар ва Салавкийлар давридаги ҳаѐтнинг маданий 
даражасини тўлиқ ўрганиш имконини бермади. 
Шаҳар марказидан атрофга тарқалган кўчалар девор ташқарисида 
магистрал йўлларга: шимоли-ғарбда Калиф, шарқда Мозори Шариф, жануби-
ғарбда Оқсу, жанубда Ҳожи Пийад йўлларига туташган. Ўрта ер денгизидаги 
йирик Эфес портидан Балхга томон Аҳамоний подшоларининг хизмат 
кўрсатувчи бўлган йўли чўзилиб кетган. Ўз даврининг маданий ва иқтисодий 
маркази, савдо йўллари кесишган жойда жойлашганлиги сабабли антик давр 
муаллифлари Бақтрани «энг катта шаҳар» деб атаганлар. 
Бу даврдаги йирик шаҳарлардан яна бири Мароқанда (Самарқанд) бўлиб 
бу ердаги мустаҳкам қалъага Аҳамонийлар давридан (Афросиѐб) олдинроқ 
асос солинган. Аҳамонийлар ва эллин даврида Афросиѐб мустаҳкам ҳимоя 
деворлари билан ўраб олинади. Бу деворлар Александр Македонский 
қамалига ҳам дош берган эди. Археологик тадқиқотлар натижаларига кўра 
Афросиѐбнинг умумий майдони 219 гектар бўлиб, Курций Руф 
Мароқанданинг мудофаа деворлари ўзунлигини 70 стадий (тахм. 12 км.) деб 
маълумот беради. Бу Ўрта ер денгизи ва Қора денгиз қирғоқларидаги оддий 
юнон шаҳарларининг ўртача катталигидан икки-тўрт баравар каттадир. 
Мустаҳкам қалъага эга ва мудофаа деворлари билан ўралган шаҳар 
ҳудудларидаги мил. авв. IV-III асрларга оид маданий қатламлардан кўплаб 
топилмалар, жумладан, эллин сопол идишлари топиб ўрганилган.
Юнон – Бақтрия даврида гуллаб-яшнаган шаҳарлардан яна бири Кир 
асос солган ва манбаларда Кирэсхата, Куру[ш]када, Киропол деб эслатилувчи 
шаҳардир. Кўпчилик тадқиқотчилар бу шаҳарни Ўратепа ўрнида десалар, 
айримлари Нуртепа ўрнида жойлашган бўлиши ҳам мумкин деган фикрни 
илгари сурадилар. 
Қадимги Хўжанд ва унинг атрофларида олиб борилган археологик 
қазиш ишлари маълум натижалар берди. Хўжанд қалъасидаги кўп сонли 
шурфлардан бирида мил. авв. IV асрга оид пахса девор қолдиқлари топилган. 
Ушбу девор йирик тўртбурчак ғиштлардан қад кўтарган. Кўҳна шаҳардаги 
асосий маданий қатламлар мил. авв. IV-II асрларга оиддир. Сирдарѐ 
бўйларида амалга оширилган кўп йиллик қидирув ва қазиш ишлари 
натижасида Александр Македонский даврига мансуб бошқа шаҳар марказлари 
топилмаганлиги туфайли, тадқиқотчилар бундай шаҳар марказлари фақат 
ҳозирги Хўжанд шаҳри ўрнида бўлиши мумкин, деган хулосага келдилар. 
Марғиѐнанинг пойтахти Марв шаҳридаги кўпгина маданий қатламлар 
ҳам юнон-бақтрия даврига оиддир. Александр Марв мудофаасини бир-бирига 
яқин масофада жойлашган олтита чегара қалъалари билан мустаҳкамлаган. 
Айрим тадқиқотчилар, тепаликларда жойлашган бу қалъалар Александр 
даврида қурилмаган, балки мустаҳкамланган бўлса керак, деган фикрни 
билдирадилар. Марвнинг мудофаа қудрати Селевка I ва Антиох I даврида 
мустаҳкамланади. Александрга ўхшаб, улар ҳам эски деворларни 
мустаҳкамлаганлар, янги мустаҳкам деворлар барпо этганлар ва Марвни ўз 
номлари билан номлаганлар. 

---

109 
Антиох I шаҳарни ҳам ўз ичига олган бутун Марв воҳасини ўзун девор 
билан ўраган. Аҳамонийларнинг айнан қайси - қалъаси – Эркқалъами ѐки 
Говурқалъами, Александрнинг номи билан номлангани аниқланмаган. Нима 
бўлганда ҳам, Селевка I ва Антиох I даврларда Марв воҳаси тўлиқ девор 
билан ўралганлиги аниқ. Бу деворнинг қолдиқлари ҳозиргача қисман 
сақланган. Таъкидлаш жоизки, ўз вақтида С.А.Вязигин ҳам бу ерда жуда катта 
мудофаа тизими барпо этилганини таърифлаган эди.
Тадқиқотлар натижасида ўнг қирғоқ Амударѐ ҳудудларида жойлашган 
бир қатор шаҳар манзилгоҳларидан эллин даври қатламлари ва алоҳида 
қурилишлар топилган. Улар орасида Дўшанбе, Ойхоним, Термиз, Саксонохур 
кабиларни алоҳида қайд этиш лозимдир. 
Тожикистоннинг пойтахтида, Дўшанбе дарѐсидан шаҳар марказига 
қараб кетган йўлнинг шимолида жойлашган Дўшанбе кўҳна шаҳрида сўнгги 
йилларда амалга оширилган қазиш ишлари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтиш 
лозимдир. 
Кўҳна шаҳар ҳудудида бугунги кунда деярли тўлиқ замонавий 
қурилишлар қурилган бўлиб, шаҳар қалъасининг бир қисми сақланиб қолган. 
1989 йилда бу ердан, Юнон-Бақтрия даврига, мил. авв. IV-II асрларга оид 
маданий қатлам аниқланган. Қазишмалар натижасида 30 та хона очилган 
бўлиб, хоналарнинг тузилишига қараганда, улар ягона меъморчилик режаси 
асосида қурилган маҳобатли иншоотнинг қисмларидир. Вақт ўтиши билан 
вайрон бўлган иншоотнинг фақат ғарбий ярми сақланиб қолган. Олинган 
материаллар мажмуи Юнон-Бақтрия даврида Дўшанбе кўҳна шаҳри Ҳисор 
водийсидаги йирик шаҳар марказларидан бири бўлганлигини кўрсатади. 
Юнон-Бақтрия даврига оид Ойхоним кўҳна шаҳри 1965-1978 йилларда 
Франциянинг Афғонистонда иш олиб борган П.Бернар бошчилигидаги 
археологик миссияси томонидан қазиб очилган. Қазишма ишлари охирига 
етказилмаган бўлсада, францўз археологлари жамоат, ибодат, мудофаа 
иншоотлари ва уй-жойларнинг тарихи, шаҳарсозлик анъаналари, санъат 
асарлари, ѐзув маданияти ѐдгорликлари ва қадимги шаҳарнинг турмуш 
тарзини аниқлашга муваффақ бўлдилар.
Ойхоним Бақтриянинг шарқида, Панж ва Кўкча дарѐлари туташган 
ерда, Панжнинг чап қирғоғида, тупроғи серҳосил кичкина (10х35 км) воҳада 
жойлашган. Тадқиқотчиларнинг фикрича, кўҳна шаҳар, биринчидан, ерлари 
юнон истилочиларининг қўлига ўтган қадимги суғориладиган воҳани назорат 
қилиш учун қурилган, иккинчидан, у минерал ресурсларга бой вилоятнинг 
пойтахтига айланган. Кўҳна шаҳарнинг мана шу қишлоқ хўжалик ва кончилик 
салоҳияти истилочилар ҳаѐтини ва ҳатто фаровонлигини таъминлаш учун ҳам 
етарли бўлган. Учинчидан, кўҳна шаҳар муҳим ҳарбий-стратегик аҳамиятга 
эга бўлган. Зотан у, Бақтрияни шарқ томондан қўриқлаган ҳамда Бақтрия 
шарқидаги ички ва ташқи чегараларини назорат қилган.
Маъмурий бинолар жойлашган кўҳна шаҳарнинг марказий қисми унча 
зич қурилмаган. Энг катта ҳовли-майдон сарой саҳнида жойлашган. Сарой 
кутубхонаси ҳамда гимнасий Ойхоним кўҳна шаҳридаги юксак маданий 

---

110 
ҳаѐтдан далолат беради. Бу ерда гимнасий асосий таълим маркази 
ҳисобланган. У кўҳна шаҳарнинг шимолий қисмида, уч қисмдан иборат катта 
бинода жойлашган. Бу мажмуа тўртала томонидан хоналар билан ўралган. 
Юнон-Бақтрия даврининг мустаҳкам кўҳна шаҳарларидан бўлган 
Ойхонимда меъморчилик ва амалий санъат ҳам тараққий этган. Шаҳар 
майдонларида, гимнасийда ва ибодатхоналарда ўрнатилган ҳайкаллар 
Ойхоним меъморчилигини тўлдириб, юқори санъат даражасидан далолат 
беради. Таъкидлаш лозимки, Ойхоним ҳозирча Ўрта Осиѐда бутунлай юнон 
анъаналарига асосланиб қурилган ягона қўҳна шаҳар ҳисобланади.
Бу даврга оид кўҳна шаҳарлардан яна бири Тахтисангин (Ўтарқалъа, 
Мели, 
Тахтиқубод) 
Кобадиѐннинг 
жанубида, 
Афғонистон 
билан 
Тожикистоннинг чегарасидаги Тахтиқубод дарасида жойлашган. Кўҳна 
шаҳарнинг мудофаа деворлари 75 гектар майдонни эгаллайди. Баландлиги 600 
метрга етадиган Тешиктош тоғ тизмаси Тахтисангинни Кобадиѐн воҳасининг 
бугунги кунда аҳоли яшайдиган қисмидан ажратиб туради. Б.А.Литвинский 
бошчилигидаги Жанубий Тожикистон эскпедицияси 1976 йилдан бошлаб 
амалга оширган қазиш ишлари натижасида Тахтисангин қалъасининг ички 
тузилиши аниқланди. Қалъанинг ичида асосан ибодатхона, унга шарқ 
томондан туташган, хом ғиштдан кўтарилган девор билан ўралган ҳовли 
жойлашган. Қалъа мудофаа деворларининг ички йўналиши бўйлаб жойлашган 
қурилмалар омбор, устахона ва ибодатхона қошидаги ҳужралар вазифасини 
бажарган бўлиши мумкин. 
Тахтисангин кўҳна шаҳрида амалга оширилган қазишма ишлари 
натижасида Бақтрия санъатининг турли даврлари ҳақидаги илмий қарашларни 
тасдиқловчи муҳим маълумотлар олинди. Шунингдек, Бақтрия санъати 
дурдоналарининг топилиши Окс хазинаси сирини очиш имконини берди. 
Тадқиқотлар натижаларидан хулоса чиқарадиган бўлсак, Ўрта Осиѐ ѐки 
Марказий Осиѐдагина эмас, балки Аҳамонийлар Эрони ҳудудидаги оташ 
ибодатхоналари орасида ҳам Окс ибодатхонаси энг тўлиқ ва яхлит 
ибодатхонадир. Ёдгорликнинг яхши сақланганлиги – оташ ибодатхонасининг 
ичидаги ҳар бир хонанинг вазифавий фойдаланилишини аниқлаш ҳамда 
уларда амалга оширилган диний ва ижтимоий маросимлар жараѐнини тиклаш 
имконини беради. 
Антик даврга келиб Ўрта Осиѐ қўҳна шаҳарларида маданий ҳаѐт 
нисбатан ривожланган эди. Таъкидлаш жоизки юнон-бақтрия даврига келиб 
бадиий маданиятнинг турли жабҳаларида эллинизмнинг таъсирини 
кўзатишимиз мумкин. Мисол учун, эллинлаштириш давридан бошлаб 
Бақтрияда коропластика ҳунармандчилиги пайдо бўлади. Бу санъат 
намуналари доираси юнон оламига нисбатан кенгроқ бўлиб, ҳунармандлар 
эллин мифологияси билан боғлиқ бўлган терракоталардан ташқари маҳаллий 
анъаналар билан боғлиқ бўлган санъат намуналарини ҳам яратадилар. 
Юечжи-кушон ва Кушон даврига келиб Ўрта Осиѐнинг кўплаб қўҳна 
шаҳарларида бадиий маданиятнинг кўпгина турлари тараққий этганлигини 
кўзатишимиз мумкин. Саройлар, ибодатхоналар ва бой турар-жойлардаги 

---

111 
деворий суратлар, манзаралар ҳамда ҳайкаллар бизнинг кунларимизгача 
намунавий ҳолатида бўлса-да сақланиб қолган.
Умуман олганда, антик давр Ўрта Осиѐ қўҳна шаҳарларининг 
маданияти ва санъати турли омиллар таъсирида тараққий қилади. Бу жараѐнга 
ўлкадаги сиѐсий ҳаѐт, ўлканинг турли уюшма ва давлатлар таъсирида бўлиши, 
диний эътиқодлар, иқтисодий аҳвол, халқаро савдонинг ривожи, турли 
халқлар маданиятининг ўлка халқлари маданияти билан уйғунлашуви, бой 
қадимий анъаналар, маҳаллий ўзига хослик ва бошқа кўплаб омиллар 
ўзлуксиз таъсир қилиб турган. Ана шу омиллар таъсирида Ўрта Осиѐ антик 
давр маданияти ва санъатининг ривожини шаҳарсозликда, ҳайкалтарошликда, 
бадиий тасвирда, мусиқа санъатида, зеб-зийнат буюмларида, аҳолининг 
хўжалиги билан боғлиқ ашѐларда ва бошқаларда кўзатишимиз мумкин.
Антик давр Ўрта Осиѐ шаҳар маданияти ривожланишнинг энг ѐрқин 
хусусиятлари – тасвирий санъат билан пул зарб этилиши натижасида 
маданият ва молия-иқтисод ишларининг тараққий этишидир. Таъкидлаш 
жоизки, ўлкамиз ҳудудларида товар-пул муносабатларининг қандайдир 
кўриниши Салавкийлар давридаѐқ пайдо бўлади. Мисол учун, Э.Ртвеладзе 
тадқиқотларига кўра, Тахти Сангиндан 4 та, Термиздан 3 та, Кампиртепадан 2 
та, Марвдан 6 та, Самарқанд атрофларидан 5 та Атиох I даврига оид (мил. авв. 
280-268 йй.) тангалар топилган. Нисбатан кўпроқ топилма тангалар юнон-
бақтрия даврига оид бўлиб, улар Диодот, Евтидем, Деметрий, Антимах, 
Гелиокл даврларида зарб этилган.
Умуман олганда антик даврга келиб Ўрта Осиѐда танга пулларга 
асосланган товар-пул муносабатдари ривожландики, бу ҳолат антик давр 
давлатчилиги ва шаҳарлари тараққиѐтини белгиловчи асосий белги 
ҳисобланади, 
Юнон-македон 
даврида 
йирик 
шаҳарлар 
товар-пул 
муносабатларига тортилган бўлса, кушонлар даврига келиб бу жараѐнга 
қишлоқлар ҳам иштирок эта бошлайди. Бу ҳолат эса ўз навбатида, иқтисодий 
ва маданий тараққиѐтнинг юксалиб бораѐганидан далолат беради.
Хуллас, 
антик 
давр 
Ўзбекистон 
давлатчилиги 
тараққиѐтида 
шаҳарларнинг аҳамияти улкан бўлди. Тадқиқотларнинг қиѐсий таҳлилидан 
хулоса чиқарадиган бўлсак, эллин дунѐсида шаҳар маълум вазифаларни 
(маъмурий, сиѐсий ва диний марказ, савдогарлар ва ҳунармандлар фаолият 
кўрсатадиган жой, маданий ва ҳарбий марказ ва бошқ.) бажарувчи 
мустаҳкамланган пунктгина эмас, балки жамоа ўзини ўзи бошқариш 
органлари, замонавий мулкдорларнинг алоҳида шаклини ўзида жамлаган, 
эркин фуқароларнинг тенг ҳуқуқлигини назарда тутувчи ижтимоий 
тузилманинг муҳим бўғини ҳам бўлган дейиш мумкин. Бундай шаҳарлар 
(балки шаҳар-полислар ѐки шаҳар –давлатлар) эллин маданияти таъсирида 
бўлган Шарқда ҳам кенг тарқалган. 
Таъкидлаш жоизки, бу ҳудудларда кучли подшо ҳокимиятига эга 
(Салавкийлар ѐки Юнон-Бақтрия каби) катта давлатларда бундай шаҳарлар 
ҳукм суриши учун Греция ѐки Римдагидан батамом ўзгача шарт-шароитлар 
мавжуд эди. Антик давр Ўрта Осиѐ шаҳарларининг мустақиллиги тўлиқ 

---

112 
бўлмасдан, уни подшонинг олий ҳокимияти чеклаб турган. Ҳарқалай, 
археологик маълумотлар (агар бу мустақиллик ҳуқуқини бериш тўғридан 
тўғри айтилган битиклар ѐки бошқа ѐзувлар бўлмаса) шаҳарлар бундай 
алоҳида мақомга эга эканлиги ҳақида далиллар бера олмайди. Бу ўринда 
хитойлик сайѐҳ Цжан Цяннинг Юнон-Бақтрия шаҳарларининг маълум 
даражада мустақиллиги ҳақидаги хабарни келтириб ўтиш мақсадга 
мувофиқдир. У Даҳя-Бақтрия ҳақида шундай маълумот беради: «улар (яъни, 
Бақтрия шаҳарлари – Э.Б.) олий подшо ѐки ҳокимга эга эмас, аммо 
ўзларининг девор билан ўралган барча шаҳарлари ва манзилгоҳларида улар 
кичик ҳокимларни тайинлайдилар». 
Антик давр ҳар қандай Ўрта Осиѐ шаҳарининг бир муҳим таркибий 
қисми-шаҳар атрофидаги қишлоқларнинг мавжудлиги эди. Ўрта Осиѐда 
шаҳарларнинг умумий муаммоларига ва шаҳарларнинг мақомига жиддий 
эътибор 
берилиши 
натижасида 
шаҳар 
билан 
унинг 
атрофидаги 
қишлоқларнинг ўзаро муносабатлари масаласи тадқиқотчилар эътиборидан 
бирмунча четда қолди. Тадқиқотчилар олдида турган шаҳарлар тарихи билан 
боғлиқ долзарб масалалардан бири ҳам айнан шу муаммо ҳисобланади.