Боҳодир эшов ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи

Давлат бопщаруви. Турк ҳоқонлигида давлатнинг олий хукмдори "ҳоқон" ўнвонига эга бўлган. Хитой манбалари маълумотларига кўра, туркийлар хонни тахтга утк,азишда махсус маросим утказишган. Яъни, амалдорлар бўлажак хонни кигизга утказиб, куёш юриши буйлаб 9 маротаба айлантирганлар, иштирокчилар эса ўни кутлаб ва улуглаб турганлар. Сўнгра хонни отга утказиб, буйнига ипак мато боглаганлар ва ўндан "Сиз неча йил хон бўлмокчисиз?" деб сураганлар. У неча йил хон бўлишини айтган ва шу муддат тугагач тахтдан кетган.
Турк ҳоқонлигида давлат бошқаруви ва мансаблар

Давлатчилик маркази ёки давлатни ўзида мужассам этувчи шахс

Хоқон, хоқонларнинг ҳукмрон сулоласи

Хоқоннинг ўнг томонида ўтирувчи амалдорлар ва ходимлар

Хоқонга иттифоқдош бўлган қабила ва халқлар

Қариндошлар

Хоқоннинг чап томонида ўтирувчи амалдорлар ва ходимлар

Тегинлар

Олий мансабдорлар

ше (шод)

деле (тегин)

ехе (ябғу)

силифа (элтабар)

тутунфа (тудун)

Маҳаллий ҳукмдорлар

ихшид

худот

ихрид

афшин

будун

маликшоҳ

оқсоқоллар ва ҳарбийлар йиғини

қабила уруғ бошлиқлари, беклар

ноиб

Қадимги туркий афсоналарда берилишича, туркларнинг тасаввурига кўра, давлатчиликнинг маркази, давлатни уз қўлида бирлаштирувчи шахе хок,он хисобланган. Бошқарув да ҳоқонларнинг хукмрон сулоласи асосий бўлиб у учта куч - осмон (тангри), ер-сувнинг куч ва иродаси ҳамда турк халкининг яратувчанлик фаолияти туфайли юзага келтирилади.

Ҳоқондан кейинги шахс, биринчи амалдор “Ябғу” (Баҳодир) бўлиб, у бош саркарда хдеобланган. Аммо, ябғу тахтга меросхурлик кила олмас эди. Турк хоқонлиги тахтига ворислик тартиби турк давлатчилиги тузилиши учун хос бўлган улусларга бўлиниш тизимига асосланиб белгиланар эди. Ушбу тизимга кўра тахт аксарият хрлларда отадан угилга эмас, акадан укага, амакидан жиянга мерос крлар эди. Тахт меросхури деб юритилган. Шахзодалар то тахтга утиргўнларига кадар ўзларига берилган улусларни бошқариб турганлар. Ўрта Осиёдаги мах^аллий хркимларнинг фаолиятини назорат килувчи амалдор, ҳоқоннинг назоратчиси - "тудўн" деб аталган. Турк ҳоқонлиги конфедератив давлат бўлган. Туркийлар уз юрти ва давлатини "эл" деб аташган. Биринчи турк ҳоқони Буминхон ўнвонига эга бўлганлиги бежиз эмас.
Хоқонлик таркибидаги кўплаб к,абила ва элатларни бирлаштириш ва бошқариб туриш, улардан маълум микдордаги соликдар ва улпонларни уз вак;тида йигиб олиш мак;садида ҳоқонликда махсус маъмурий ва х,арбий-сиёсий бошқарув тизими жорий этилган эди. Давлатни бошқаришда олий х,укмдорга ўнинг якин к^ариндошлари, аввало, х,укмрон сулола аъзолари ҳамда улар томонидан барпо этилган бошқарув тизими ёрдам берар эди. Манбаларнинг маълумот беришича, у туртга бўлинган. Яъни, кариндошлар, ҳоқонга иттифоқдош бўлган цабила ва халклар; ҳоқоннинг ўнг томонида утирувчи амалдорлар ва маъмурий ходимлар; ҳоқоннинг чап томонида утирувчи амалдорлар ва ходимлардан иборат бўлган. Ҳоқоннинг кариндошлари - угиллари, амакиси, жиянлари ва ака-укаларига "тегин" ўнвони берилган. Хитой манбаларида маълумот берилишича, ҳоқонликда бешта олий мансаб - еху (ябғу), ше (шод), деле (тегин), силифа (элтабар) ва тутўнфа (тудўн) қабилар мавжуд бўлиб, уларнинг барчаси мерос қилиб колдирилган.
Турк ҳоқонлиги давлатининг асосини ер билан бирга халк, ташкил этар эди. Уз даврида У рта Осиёда давлатчиликнинг мустакил ва анъанавий шаклларини ривожлантирган туркийлар давлати мавжуд жамиятнинг муайян ижтимоий тузилмаларига ва кадимги туркларнинг давлат томонидан ташкил этилган ҳамда назорат килинадиган хужалик фаолиятига таянар эди. Тарихий адабиётларда берилишича, бу фаолиятнинг асосини кўчманчи чорвачилик ташкил этган. Чорвадор туркларда уруг-қабилачилик анъаналари нихрятда кучли бўлиб, қабила ва уруг жамоаларини асоси катта оилалардан иборат бўлган. Кўчманчи чорвадорлар халк, оммасини турклар "будўн" ёки "кора будўн”деб аташган.
Ҳоқонликда кенг микёсда дехкрнчилик ҳам килинар эди. Хитой манбалари, "гарчи турклар доимий яшаш жойларига эга бўлмаса ҳам, лекин уларнинг хар бирининг ажратиб берилган ери бор"лиги ҳақида маълумот беради. Айнан мана шўндай "ажратиб берилган ер"ларда деҳқонлар мавжуд сув манбалари ҳамда лалмикор ерлар имкониятдан фойдаланиб асосан донли экинлар етиштирганлар. Мевали дарахтлардан бог-роглар етиштиришга алохида аҳамият берганлар. Манба тили билан айтганда, "(мевали) дарахтлар савлат тукиб турган".
Турклардаги қабила ва уруг жамоаларининг катта оилаларида уй қуллари ҳам мавжуд бўлар эди. Қулларнинг кўпайиши билан синфий мўносабатлар таркиб топа бошлаган. Лекин қулчилик ижтимоий ҳаётга кенг кириб келмаган. Шу боис бўлса керакки, манбалар ҳоқонликда қуллар мехнатидан кенг фойдаланиш ҳақида амалда хеч кандай маълумот бермайди. Айрим тадкикртчиларнинг фикрича, кўпрок, аёллар мехнатидан фойдаланилган ва қуллар асосан уй ишлари билан шугулланишган. Кўпинча жамоада аёллар қул қилиб олиб кетилар эди. Лекин, қул аёллар дан ҳам огир ишларда фойдаланилмай, балки уй-рузгор ишларида ишлатилинар эди. Қул эркакми, аёлми барибир кочиб кетаверган. К,очган қул таъьдиб килинмаган ва ўнинг учун хеч ким товон туламаган. Турк ҳоқонлигининг марказий бохдарув тизими асосан йирик сиёсий давлат тадбирлари (давлат осойишталигини сакдаш, давлат сархадларини кенгайтириш, солик тизими, ички ва тапщи савдо, дипломатик мўносабатлар ва бопщ.) билан машгул бўлиб ўзлари забт этган худудлардаги бошкдрув тизимига маълум даражада эркинлик берилган. Шунинг учун ҳам Фарғона, Сўғд, Шош, Тохаристон, Хоразм ва бопща мулклардаги бошқарув тартиби асосан мах,аллий сулолалар қўлида бўлган. Мисол учун, Сўғд ва Фарғонада олий хукмдор - "ихшод^ Тохаристонда - "маликшох", Хоразмда - "хоразмшох", Кешда – “ихрид", Бухорода - "худот", Уструшонада - "афшин'', Чоч ва Илокда – “будўн" деб аталган.
Турк хоқонлиги даврида Сўғд худудларига хрзирги Панжикентдан Карманагача бўлган ерлар кирган. Бухоро эса, VII асрдан бошлаб мустакдл мулклар иттифоқддан иборат бўлган. Сўғднинг махаллий хркимлари айрим вақтларда Чоч ва Хоразмнинг мустакдл хукмдорлари бирлашар эдилар. Бўндай йирик сиёсий бирлашмалар маълум муддатларда йирик шахарларда уз курултойларини утказиб турганлар.
Фарғона Сўғд сиёсий иттифоқ,ига кирмаган бўлиб, у алохида мустакил давлат эди. У ни афшин бошкдрган бўлиб, Фарғоналиклар Тяныпан халқлари билан ўзаро алокдда бўлганлар. Хоразм бошкд мулкларга нисбатан анча мустакил эди. Мамлакатни Афригийлар сулоласига мансуб подшолар бошкдриб турган.
Таъкидлаш лозимки, Турк хоқонлиги маълум даражада тулик, ишлаб чиқилган жиноий крнўнчиликка эга бўлган. Содир этилган жиноят учун жазонинг асосий турлари қатл одам аъзоларини кесиб ташлаш, зарарни тўлаш, мол-мулк тарзида товон тўлашдан иборат эди. Мисол учун, манбаларнинг маълумот беришича, улим жазоси давлатга қарши жиноятлар учун (исён кутариш, соткднлик) ҳамда нохак, ёки кдсддан одам улдирганлик учун берилган. Ўғирлик кдгсган ёки бузуқлик қилган шахснинг қўли ёки оёғи кесилган. Шахсга қарши қаратилган бошқа жиноятлар етказилган зарарни ўн баробар қилиб тўлаш, жарохат етказгани ёхуд майиб қилгани учун мол-мулк тарзида товон тўлаш, қизи, хотинини қулликка бериш, суягини синдирганлик учун эса от бериш йўли билан жазоланарди.