Боҳодир эшов ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи

Жадидларнинг миллий давлатчиликни тиклаш ҳақидаги ғоялари ва амалий фаолияти.¹
“Жадид” сўзи арабча сўз бўлиб, “янги” деган маънони англатади. Шунинг учун ҳам янгилик ва ислоҳатчиликка интилувчи, тараққийпарвар миллий зиёлилар тарихда “жадидлар” деган ном олганлар.
Туркистондаги жадидчилик ҳаракатининг намояндалари мазкур ҳаракат вужудга келган дастлабки пайтлардаёқ фақат маърифатпарварлик ғояларини илгари суришмаган. Жадидларнинг ижтимоий қарашларида сиёсий масалалар, хусусан, давлатчилик ғоялари муҳим ўрин тутади. Жадидлар XIX аср охири XX аср бошларидаёқ, яъни ҳаракат вужудга келган дастлабки йиллардан бошлаб Туркистонда миллий давлатчиликни қайта тиклаш ҳақидаги ғояларни илгари сурганлар ва уни амалга ошириш учун интилганлар.
Жадидлар орасидан етук олимлар, саноат ва зироатчилик соҳаларининг замонавий билимдон мутахассислари, маданият арбоблари етишиб чиқиб, улар Туркистонни обод ва мустақил кўришни орзу қилдилар ҳамда шу йўлда фидойиларча курашдилар. Жадидларнинг Туркистон мустақиллиги учун курашида асосан қуйидаги йўналишлар устувор эди: янги усул мактаблари тармоғини кенгайтириш; қобилиятли ёшларни чет элга ўқишга юбориш; турли маърифий жамиятлар ва театр труппалари тузиш; газета ва журналлар чоп этиш; ўзбек халқининг ижтимоий-сиёсий онгини юксалтириш билан Туркистонда миллий демократик давлат қуриш.
Жадидчилик ҳаракатининг асосий ғоя ва мақсадларини умумлаштирган ҳолда қуйидагича кўрсатиш мумкин: Туркистон ўлкасини ўрта асрларга хос қолоқлик ва диний хурофотдан озод этиш, шариатни ислоҳ қилиш, халққа маърифат тарқатиш, Туркистонда мухторият ҳукуматини барпо этиш учун кураш, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида конституцион монархия ва парламент, кейинчалик демократик республика тузумини ўрнатиш орқали озод ва фаровон жамият қуриш, барқарор миллий валютани жорий қилиш ва миллий қўшин тузиш.
Туркистонда миллий давлатчиликни тиклаш ва уни амалга оширишда йирик тараққийпарварлар Маҳмудхўжа Беҳбудий, Фитрат, Файзулла Хўжаев ва Мунаввар Қори муҳим роль ўйнадилар. Хусусан, Маҳмудхўжа Бехбудий XX аср бошларидаёқ Туркистонда давлат бошқаруви келгусида қандай бўлиши лозимлиги ҳақидаги қарашларини ишлаб чиқиб, уни амалиётга жорий қилиш учун фаол интилди. Мисол учун, Маҳмудхўжа Бехбудий 1907 йилда чақирилган Россиянинг 3-Давлат Думасида кўриб чиқиш учун унинг қошидаги Мусулмон фракциясига топширган “Бехбудийнинг Туркистон маданий мухторияти лойиҳаси”ни топширган.¹
Беҳбудий ушбу лойиҳасини “таклиф”, “таклифнома” деб атайди. Бу фикр Буҳбудийда 1905 йил 17 октябрда Россия империясида эълон қилинган машҳур Манифестдан кейин пайдо бўлган. Давлат Думаси ҳақидаги фикрлар амалга оша бошлаши билан Беҳбудий ўз ғояларини амалга оширишга киришган. Таклифнома билан қўшиб жўнатилган ҳужжатлар орасида Беҳбудийнинг 1907 йил 24 апрелда 2-Давлат Думаси ва 1907 йил 3-Давлат Думаси мусулмон фракцияси аъзоларига ёзган иккита хати ҳам сақланиб қолган.
Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, 1906 йилдан бошлаб мухторият масаласи Россия мусулмонлари сиёсий доираларида асосий муҳокама мавзуси бўлган. Бу давр воқеаларининг бевосита гувоҳи ва билимдонларидан бири Аҳмад Заки Валидий Тўғоннинг кейинчалик ёзишича, Россия 1 ва 2-Давлат Думасининг энг қизғин масалаларидан бири “мухторият ҳаракати” бўлган. Ҳатто Санкт-Петербургда 1905-1907 йилларда татар тилида нашр қилинган “Улфат” газетасининг муҳаррири, машҳур Абдурашид қози Иброҳимов (1857-1944) мухторият ҳақида махсус бир рисола ҳам ёзган.
Аслини олганда, Буҳбудий ва бошқа тараққийпарвар жадидлар томонидан илгари сурилган миллий мухторият тушунчаси Туркистон ўлкасининг сиёсий ва иқтисодий мустақиллигига интилиш эди. Мухторият бошқаруви мустақиллик томон қўйилган дастлабки қадам эди. Шунинг учун ҳам Россия империяси маъмурлари, кейинчалик демократик Россия республикаси (1917 йил бахори ва кузи) ва совет Россияси раҳбарлари хусусан, 1917 йил октябрда ҳокимият тепасига зўравонлик йўли билан келган большевиклар партияси вакиллари миллий мухторият тушунчасига қарши жон-жаҳдлари билан курашдилар.
Беҳбудий лойиҳасининг “Туркистон қозилари хусусинда” номли 7-қисмида қозихоналар фаолияти қандай бўлиши хусусида муҳим фикрлар мавжуд. Беҳбудий ислом дини тарихи ва қонуншунослигини мукаммал эгаллаган йирик уламо (у Самарқандда муфтий лавозимида ҳам фаолият кўрсатган) сифатида бу хусусда ўз фикрларини баён қилади. Хусусан, Беҳбудий томонидан билдирилган қозихоналарда иш кўриш ва барча ҳужжатларни ёзиш туркистонликларнинг она тили- туркий (ўзбек) тилида олиб борилиши, лозимлиги ҳақидаги фикри муҳим аҳамият касб этади. Лойиҳанинг “Мулкий маҳкамалар хусусинда”, “Вақфлар хусусинда”, “Умумий мактаблар”, “Сув ва ерлар хусусинда” номли қисмларида кўплаб демократик эркинликларларни жорий қилиш талаб этилади. Чиновниклар (амалдорлар) ҳуқуқларини чеклаш (7-банд), мактабларнинг она тилида бўлиши (18-19 бандлар), Туркистон ўлкасига муҳожирлар (аслида Россия марказидан юборилган рус мужиклари ва бошқа келгиндилар) келтирилишини тўхтатиш (24-банд) шундайлардан эди. Тарихий манбаларда келтирилишича, 1915 йилга қадар Россиянинг марказий ҳудудларидан 2 млн. рус “муҳожири” Туркистонга келтириб жойлаштирилган.
Махмудхўжа Беҳбудий ўзининг давлатчилик қарашларини жадид матуотида эълон қилган кўплаб мақолаларида ҳам ошкора тарзда баён қилган. 1906 йил 11 октябрда “Хуршид” газетасида босилган “Хайрул умури авсатуҳо” (“Ишларнинг яхшиси ўртачасидур”) номли мақоласида у социалистик таълимотни ва уни Россияда амалга оширишга уринган большевиклар партиясини кескин қоралаб чиқди. Беҳбудий ўз мақоласида Россиядаги мавжуд сиёсий партияларни қуйидаги гуруҳларга бўлади:
1.Буйрўкратияи мустабид фирқаси (мутлоқ монархия - ҳукумат партияси).
2. Машрутаи авомия (конституцион демократлар - кадетлар партияси).
3. Иштирокиюни оммавиюн (халқ социализми - социал -демократлар партияси).
4. Русия мусулмонлари иттифоқи¹.
Беҳбудий мақолада социал-демократлар (меньшевиклар ва большевиклар) ҳамда социал-революционерлар (эсерлар) партияси фаолиятига салбий муносабат билдириб, улар мавжуд тузумни инқилобий йўл (революция) орқали ўзгартиришга ҳаракат қилаётганликларини айтиб, бу ҳолат келгусида Россия жамиятида мисли кўрилмаган талафотлар юз беришига сабаб бўлишидан огоҳлантиради.
Беҳбудий сингари жадидчилик ҳаракатининг асосчиси, қримлик машҳур Гаспринскийга ҳам ўз фикрларини фақат 1905 йилдан кейин сал эркинроқ айтишига имконият туғилди. Гаспринскийнинг 1907 йили “Таржимон” газетасида босилган “Туркчилик” мақоласида миллий ғурур ва ифтихор туйғусини тарбиялаш асосий мақсад қилиб олинган эди.
И.Гаспринский Туркистон халқи ҳаётини ўрганиш ва туркистонликларни Россиядаги ижтимоий-сиёсий жараёнларга тортиш учун анча ишларни қилди. У 1893 ва 1908 йилларда 2 марта Туркистонга келиб, Бухоро, Самарқанд, Тошкент ва бошқа шаҳарларда бўлди. Санъатшунос олим С.Аҳмедовнинг ёзишича, Гаспринскийнинг маърифатпарварлик ғоялари Туркистоннинг барча тараққийпарвар зиёлилари билан бир қаторда Бухоро амири ва Хива хони томонидан ҳам юксак баҳоланган. Бухоро амири Абдулаҳадхон (1857-1910) Боғчасаройда бўлган чоғида 1893 йили И.Гаспирнский билан учрашиб, уни III даражали “Нишони науги юлдузи Бухоройи шариф” олтин ордени билан, “Таржимон” газетаси ходимлари ва унинг оиласини турли совғалар билан мукофотлаган. Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II-Феруз (1844-1910) эса 1896 йили ўз вакили орқали Боқчасаройга қимматли совғалар юбориб, Гаспринскийга ташаккур билдирган¹.
Жадидчилик ҳаракати тарихининг тадқиқотчиси Д.Алимованинг ёзишича, “Жадидлар Россиядаги сиёсий жараёнларни диққат билан кузатиб бордилар, вужудга келаётган рус сиёсий партиялари дастурларини ўргандилар. Лекин миллий менталитетнинг ўзига хос хусусияти бўлган ўзбек халқининг тинчликсеварликка, босиқликка мойиллигидан келиб чиқиб, улар тинчлик йўли билан, жамоатчиликнинг мурожаатлари, Давлат Думасидаги оммавий баҳслар ва бошқа легал воситалар билан подшо ҳокимиятидан ўз мақсадларини амалга ошириш йўлида ён беришга эришишга интилдилар”
Олимларнинг фикрича, Жадидлар концепциясининг таркибий қисмини Туркистондаги барча халқларни бирлаштириш муаммоси ташкил этади. Жадидлар ўзларининг келажакдаги давлат тузумини барча миллатларнинг бирлиги асосида тасаввур этардилар. Бу ҳақида Беҳбудий шундай деганди: “Биз жорий этган қонунлар яҳудийларнинг ҳам, насронийларнинг ҳам, мусулмонларнинг ҳам ва умуман барчанинг манфаатларини ҳимоя қилиши керак. Агар биз Туркистон мусулмонлари биргаликда ислоҳотлар ўтказишни истасак, бизнинг зиёлилар, маърифатпарварлар, бойлар, руҳонийлар ва олимлар миллат ва Ватан фаровонлигига хизмат қилишлари керак... Агар бизни мустамлакачилик қонунлари билан бошқараётган эканлар, бунинг сабабчиси, аввало, ўзимизнинг ноиттифоқлигимиздир”².
Россия Феврал демократик инқилоби арафасида, Туркистон жадидчилиги етук сиёсий ҳаракатга айланди. Агар Биринчи жаҳон урушидан кейин жадидлар парламентар монархия учун курашган бўлсалар, Феврал инқилобидан кейин Туркистон жадидларининг “тараққийпарварлар” оқимини ташкил қилган радикал қисми анча кенг қамровли, бир қатор сиёсий талабларни илгари сурди. Улар қаторига маҳаллий аҳоли ҳуқуқларини кенгайтириш, ўлкани бошқариш юзасидан асосли ислоҳотлар ўтказиш, ўлкага Давлат Думасидан аҳоли сонига қараб ўрин бериш, асосий демократик эркинликлар, аввало, миллий матбуот эркинлигини таъминлаш, чоризмни конституцион тузум билан алмаштириш кабилар киради.
Жадидчилик ҳаракати фақат маданий ҳодиса бўлиб қолмасдан, у аввало сиёсий ҳодиса ҳам эди. Жадидлар ўз фаолиятида давлат ва унинг қурилишидан тортиб, жамият ва унинг маънавий ҳаётигача бўлган барча масалаларни қамраб олишган. Жадидларнинг давлат ва жамият ҳақидаги қарашларида қуйидаги икки масала: ўзбек халқини дунёнинг маърифатли миллатлари даражасига кўтариш ҳамда Туркистоннинг ўз мустақиллигига эришуви каби масалалар муҳим ўрин тутади. Тарихдан маълумки, жадидлар, бир томондан, Туркистон мустақиллиги учун кураш олиб бордилар. Иккинчи томондан, улар Туркистонда демократик ҳуқуқий давлат қуриш учун интилдилар. Бу кураш жадидчилик мафкурасининг асосини ташкил қилади. Туркистонга нисбатан чексиз меҳр-муҳаббат туйғуси, унинг келажаги ҳақида ташвишли ўйлар, Ватаннинг тараққиёт йўллари режасини тузиш, Шарқ ва Ғарб анъаналарини бирлаштириш жадидларни курашга ундаган муҳим омиллар ҳисобланади.
Беҳбудий, Фитрат, Файзулла Хўжаев, Чўлпон, Мунаввар Қори ва бошқа тараққийпарвар зиёлиларнинг асарларида жадидлар миллий ғоясининг асоси – Туркистондаги барча маҳаллий халқларни бирлаштириш ғояси қизил эди. Бу ҳолни Беҳбудий қуйидагича кўрсатган эди: “Агарда биз Туркистон мусулмонлари хоҳласакки, дин ва миллатимизни иттифоқ этиб, бугундан ислоғотга, иттифоққа қадам қўйсак, зиёли ва тараққийпарварларимиз, бой ва уламоимиз бирлашиб, дин ва миллат, ватан ривожи учун хизмат этсак, шунда биз бошқаларга қарам бўлмаймиз”.
Жадидчилик ҳаракатининг йирик намояндалари ўзларининг мухолифлари саналган айрим жоҳил уламоларнинг нотўғри қарашларини (тафаккур кучи билан соғлом фикр юритиш натижасида) асоссиз эканлигини исботлашга ҳаракат қилганлар. “Қадимгилар” деб ном олган айрим уламолар жадидларни “кофирлик”да, ислом динидан қайтганликда ноҳақ айблар эдилар. Ҳолбуки, жадид тараққийпарварларининг аксарияти кечаги ислом уламолари бўлиб, улар ислом динини бузиш учун эмас, балки унга кириб қолган айрим бидъат ва хурофотлардан ислом динини тозалаш учун, ислоҳотларни тадрижий равишда амалга оириш учун курашга аҳд қилган эдилар.
Таниқли жадид зиёлиси Абдурауф Фитрат “Ҳиндистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг жадид мактаблари хусусинда қилғон мунозараси” (қисқача “Мунозара”) асарида бундан бир асрдан кўпроқ аввал -1909 йили қуйидаги сўзларни ёзган эди: “Ислом бизнинг динимиздир, ислом бизнинг шарафимиз, ислом бизнинг саодатимиздир. Ислом бизнинг сарафрозлиғимиз боиси, ислом осойишталиғимиз сабабчисидир. Исломни бизга Пайғамбаримиз омонат топширганлар.... Бас бу қадар ғафлат ва танбаллик, бехабарлик ва жоҳилликда ўтирганимиз. Бу дини мубинимизнинг нобуд бўлишини, бу муқаддас ватанимизнинг поймол этишини камоли шарафсизлиқ билан қабул қилганимизни на шариат, на урф-одат қабул қилмайди. Балки олам оқиллари, жаҳон жамият бандалари бизни лаънат қилиб, инсоният йўлидан четда ҳисобламоқдалар”¹.
Хуллас, ўзбек халқининг мазкур илғор зиёлилари Туркистондаги идора усули, бошқарув шакллари, давлатчилик назарияси ва амалиёти билан фаол шуғулландилар. Ёш бухороликлар, Ёш хиваликлар, Тараққийпарварлар (улар архив ҳужжатларида Ёш сартлар деб ҳам аталган) партиялари, Турк Адами Марказият (Федералист) фирқаси, “Шўрои Исломия”, “Шўрои Уламо”, “Турон”, “Иттифоқи Муслимин” ва бошқа жамиятларнинг дастурларида давлатчилик масалаларига алоҳида эътибор берилган эди. Бу ҳолат жадидчиликнинг аллақачон маърифатдан сиёсатга томон йўл тутганлигини билдирибгина қолмасдан, балки жамиятни тубдан ўзгартириш, юрт мустақиллигига эришиш учун кураш бошланганлигини ҳам англатар эди.
Жадидларнинг давлатчилик қарашларини таҳлил қилиш жараёнида Бутунрусия ва Туркистон мусулмонларининг турли съездлари (қурултойлари) ҳамда уларда қабул қилинган резолюция ва қарорларга тўхтаб ўтмасликнинг иложи йўқ.
1905-1907 йилларда Россияда бўлган биринчи рус революцияси жараёнида 1905 йил 17 октябрда император Николай II томонидан фуқароларга сўз, матбуот ва жамиятлар тузиш эркинлигини бериш тўғрисидаги манифест қабул қилинди. Октябрь манифести сифатида тарихга кирган ушбу манифест қабул қилингандан кейин бутун Россиядаги мусулмонлар, жумладан, туркистонликлар ҳам фаоллашдилар.
Россия империяси ҳудудида яшовчи барча мусулмон халқлари бир жамият атрофига уюшиш мақсадида Бутунроссия мусулмонлари қурултойини ўтказиш учун ҳаракат қилдилар. 1905 йил 15 августда Нижний Новгород шаҳри атрофидаги Ока дарёсида турган “Густав Струве” пароходида ярим яширин ҳолатда Бутунрусия мусулмонларининг I съезди бўлди. Унда туркистонликлар ҳам иштирок этдилар. Мазкур съездда қабул қилинган резолюцияда айтилишича, мўлжалланган мақсадни амалга ошириш учун жойларда мусулмонлар съезди раҳбарлик қиладиган ўз мажлисларини тузиши лозим.
1906 йил 15-23 январда Санк-Петербургда бўлган Бутунрусия мусулмонларининг II съездида Бутунрусия мусулмонлар иттифоқининг Устави қабул қилинди. Дастлабки съезддан фарқли равишда бу анжуман ошкора тарзда Россия империясининг пойтахтида жамоатчилик кўз ўнгида бўлиб ўтди. Бутунрусия мусулмонлари иттифоқининг Уставида (уни тайёрлашда Муса Бигиев фаол иштирок этди) мусулмонлар иттифоқини ташкил қилиш йўл-йўриқлари кўрсатилди. Уставда ёзилишича Россия империяси губернияларида мусулмонлар яшовчи ҳудудлар 16 та районга ажратилади. Бу районларнинг ҳаммасида район кенгашлари тузилади. Бу кенгашлар умумий йиғилишда сайланган кишилардан иборат бўлади.
Бутунрусия мусулмонларининг III съезди 1906 йил 16-21 августда Нижний Новгород шаҳрида бўлиб ўтади. Бу съездда партия программаси қабул қилинади. 20 августда 15 кишидан иборат партия Марказий Комитети сайланади.
Марказий Комитет таркиби ушбу 15 кишидан ташқари яна 5 аъзога кўпайтирилиши, улардан 3 нафари Боку, Елизаветополь, Эриван губернияларидан мусулмонлардан сайлов асосида аниқланиши, Туркистон ва Оренбургдан эса биттадан вакил киритилиши белгилаб қўйилди.
1914 йил 15-25 июнда Санк-Петербургда Бутунроссия мусулмонларининг IV съезди бўлиб, унда 30 нафар делегат қатнашди. Россия марказида бўлиб ўтган ушбу съездда М.Беҳбудий ва бошқа туркистонликлар делегат сифатида иштирок этдилар.
1917 йилдан бошлаб Туркистондаги мусулмонлар қурултойларида, жадидлар партиясининг фаолиятида янги давр бошланди. Феврал инқилобидан сўнг ўзбек, татар ва қозоқлар бирлашишга аҳд қилдилар ва “Турон” уюшмаси заминида “Шўрои Исломия” жамиятини тузишди. Мазкур жамият тузилишида Мунаввар Қори, Абдувохид Қори Абдурауфқориев, Убайдулла Хўжаев (Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев) муҳим роль ўйнашди. 1917 йил 14 мартда иш бошлаган бу жамият қишлоқ ва шаҳарларга тарғиботчилар юбориб, озодлик, тенглик ҳақида тушунтириш олиб бориш, сайлов тўғрисида маълумот бериш билан шуғулланди.
“Шўрои Исломия” нинг ташаббуси билан 1917 йил 16-22 апрелда Бутун Туркистон мусулмонларининг I қурултойи чақирилди. Қурултой иштирокчилари бир қанча масалалар қаторида Туркистон ўлкасининг давлат мақоми масаласини ҳам муҳокама қилдилар. Бу қурултойда Туркистон ўлка мусулмонлари Марказий Шўроси (Краймуссовет) – Миллий марказни ташкил этишга қарор қилинди. Миллий Марказга раис бўлиб Мустафо Чўқай, унга ўринбосарлар қилиб Ислом Шоахмедов, Аҳмад Заки Валидий ва Убайдулла Хўжаев сайланди. Бу эса ташкилотларни бирлаштириш билан бирга миллий озодлик ҳаракатини ягона изга солиб, ташкилий жиҳатдан марказлаштирар эди.
Туркистон мухторияти муаммоси миллий озодлик ҳаракатининг барча ҳаракатлантирувчи кучлари манфаатларини туташтирган асосий нуқта бўлди. 1917 йил ёзида Бутунроссия Таъсис Мажлисига сайловлар арафасида туркистонлик тараққийпарварлар ўзларининг сиёсий партияларини тузиш заруриятини англаб етишди. Тараққийпарварлар “Турон” маърифий жамиятини демократик тамойилларга асосланган партияга айлантириш ғоясини илгари сурдилар. Тарихчи С.Аъзамхўжаевнинг ёзишича, етарли партиявий иш тажрибаси бўлмаган туркистонлик ислоҳотчилар наъмуна сифатида “Мусовот” демократик партияси дастуридан фойдаланганлар. Туркистонликлар таклифига биноан тайёргарлик ишларини ўтказиш учун Тошкентга 1917 йил июли бошларида “Мусовот” партиясининг таниқли фаолларидан уламо Абулқосим Аминзода, журналист Пири Мурсилзода, муаллим Муҳаммадамин Афандизодалар таклиф этилди. 4 июл куни Уламо жамияти уларнинг шарафига Тошкентда ифторлик ташкил қилди.
Турк федералистлар партияси (Мусоват) дастури билан Туркистондаги ушбу партиянинг маромномаси солиштирилганда бу ҳолат яққол кўринади..
1917 йил 1-11 майда Москвада бўлган Бутунрусия мусулмонларининг I қурултойи берган туртки натижасида мухторият масаласи янада жиддийлашди. Москвада бўлган қурултойда қўқонлик Мулла Камолиддин қози домулла Раҳмонберди ўғли қатнашиб, Русия мусулмонлари Шўроси аъзолигига сайланган. 1917 йил 12-14 июлда Скобелев (ҳозирги Фарғона) шаҳрида бўлиб ўтган Мусулмон ташкилотларининг қурултойида дастурий масалалар кўриб чиқилди. Унда “Турк Адами Марказият (федералистлар) фирқаси”нинг дастури (маромномаси) ва 22 моддадан иборат низоми (низомномаси) қабул қилинди.
Турк Адами Марказият (Федералистлар) фирқасининг маромномаси 9 қисмдан иборат бўлиб, яхлит олганда демократик жамиятнинг асосларини ифода этган. Биринчи қисм “Давлат ва мухторият ташкилоти” деб номланган. Унда фирқанинг ўз олдига қўйган мақсади қуйидагича кўрсатилган: “

1. 
   Русияда маҳаллий ва миллий адами марказият (федерация) асоси узра халқ жумҳурияти ташкил этмоқдур.
   
2. 
   Фирқа Туркистон, Қирғизистон, Қофқоз ва Бошқирдистон қитъалари (ўлкалари) учун ва бошқа миллий ва маҳаллий мухторият, Идил бўйи ила Қрим тоторлари учун ва бошқа, Русияда яшайдурғон турк қавмлари (халқлари) учун миллий мухторият талаб қиладур.
   
3. 
   Мухториятли қитъаларда очиладурғон мажлис мабъусонға (депутатлар палатаси)маҳаллий идораларга ва бошқа бутун ташкилотга сайланадурғон аъзолар умумий, баробар, ёширин ва бевосита сайлов усули ила сайланадур...
   
4. 
   Юқорида мазкур барча мухториятли қитъалар марказий ҳукумат ила ватан мудофааси, пул чиқармоқ, бож ва хорижий ҳукуматлар ила муносабатда бўлмоқ хусусларида алоқа ва иртиботини (боғлиқликни) муҳофаза қилур.
   
5. 
   Мухториятли қитъалар дохилий масъалалар (идорий, молий, шаръий, маданий, адлий ва маориф ишлари) да мустақилдур.
   
6. 
   Ҳар бир мухториятли қитъанинг марказида, қонун ясайдурғон бир мажлиси мабъусон ва ул қонунни ижро қиладурғон бир хайъати вукало (вакиллар хайъати) бўлур”.
   

Юқоридаги иқтибослардан кўринадики, Русиянинг усули идораси ҳам, Туркистоннинг давлат тузуми ҳам қўшма халқ жумхурияти бўлмоғи керак. Туркистондаги усули идоранинг хусусияти ҳақида Турк Адами Марказият (федералист) фирқасининг нашри бўлган “Турк эли ” газетаси шундай ёзган эди: “Ўзига хайриҳох миллатлар ила бирлашкан ҳолда турклик бешиги бўлғон Туркистонга миллий –маданий ва ҳам ерлик мухторият (федератсия) олмоқдур”¹
Маромномада энг дадил кўтариб чиқилган моддалардан бири, бу тил масаласидир. Тил ҳар бир миллатнинг биринчи ва асосий белгиси тарзида намоён бўлиши боис фирқа маромномасида ҳам бунга катта эътибор қаратилган. Бу ҳақда 8-моддада шундай ёзилган:
Хуллас, фирқа ўз маромномасида илгари сурган жамият тузуми демократик тарзда бўлиши кўзда тутилган. Бу ҳолат айниқса маромноманинг “Мухториятли қитъаларда аҳлият (фуқаролик) ҳуқуқи” деб номланган 4-қисмида ёрқин кўзга ташланади. Унда аҳоли қайси дин ва қайси мазҳабда бўлишидан қатъий назар, қонун олдида тенглиги; фуқароларга виждон эркинлиги берилиши, биронта дин ёки мазҳаб ҳукумат томонидан бошқаларига нисбатан устун қўйилмаслиги; ҳар бир фуқаро ўз фикрини айтиш, матбуот ёки бошқа нашр воситалари орқали баён этиш ҳуқуқига эгалиги; фуқароларнинг юзага келадиган муаммоларини ҳал қилиш учун йиғинлар ўтказиш, жамиятлар тузишга ҳуқуқли бўлиш, бунинг учун ҳеч кимдан рухсат сўрамоқға эҳтиёж йўқлиги”; шахс эркинлиги, оила муҳофазаси дахлсиз бўлиши, тегишли маҳкамаларнинг қарорисиз биронта ҳам фуқаронинг уйига бостириб кириб тинтув ўтказиш, хат ва китобларини текшириш мумкин эмаслиги каби моддалар акс этган. Жадидларнинг дастурий ҳужжатларида асосий эътибор давлат тузилишини барпо этиш, қонунлар чиқаришни амалга ошириш учун чақирилган мустақил ваколатли ўлка ҳокимиятининг олий органлари, бошқаруви ва суди механизмларини ишлаб чиқишга қаратилди. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар берилган ва конституцион жиҳатдан кафолатланиши лозим бўлган демократик жамиятни шакллантириш – устувор мақсад қилиб белгиланди.
Хулоса қилиб айтганда жадидларнинг миллий давлатчиликни тиклаш ҳақидаги ғоялари ва уларнинг амалий фаолияти Ўзбекистоннинг янги тарихида муҳим аҳамият касб этади. XX аср бошларида Туркистон тараққийпарварлари мавжуд тузумни ислоҳ қилиш, халқимизни ривожланган миллатлар даражасига кўтариш учун муҳим ишларни амалга оширдилар. Хусусан, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Мунаввар Қори, Файзулла Хўжаев сингари атоқли сиёсат арбоблари Россия империясининг мустамлакачилик сиёсати, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигидаги истибдод ва зулмга қарамай ўзларининг давлатчилик ғояларини амалга ошириш учун курашдилар. Туркистоннинг усули идораси қандай бўлмоғи керак, деган саволга тараққийпарварлар ўша давр шароитидан келиб чиққан ҳолда маданий – миллий мухторият идора усулини мақбул топдилар. Туркистон ўлкасида 1917 йил баҳоридан бошлаб мухториятчилик ҳаракати ўзининг янги босқичига қадам қўйди.