Болалар ва ўсимларнинг мускуллар фаолиятларининг физиологик хусусиятлари

2/5. Уйғунлантирувчи қобилият. 
 
Ҳаракат аппаратининг алоҳида аъзолари ёрдамида ўз танасини 
бошқаришга қобилияти вақти чегараланган шароитда мушакларнинг 
кучланиш параметрларини бошқариш ва ҳаракатланиш одамнинг руҳий 
моторикасининг кўп ўлчами сифатларидан ҳисобланади. У индивидуал 
нейро- ва руҳий физиологик белгиларни ривожланиши ва ҳосил бўлишини 
аниқловчи, биргаликда ҳаракатни уйғунлантирувчи потенциалини ташкил 
қилувчи жуда кўплаб ирсий ва ноирсий табиатли омилларга боғлиқдир. Бу 
белгиларга сенсор ва мотор функционал ҳосиллари фаолиятида асаб 
жараёнларининг индивидуал типологик хусусиятларини нисбати, 
ҳаракатларнинг вақтинчалик ва бўшлиқдаги параметрларини қабул қилиш 
аниқлиги, қабул қилиш ҳажми ва поғонаси, сенсорли ва моторли 
хотиралар ҳажми, ўрганиш жараёнида изларни сақланишга алоқадорлиги 
ва тезлиги, ҳаракатларнинг бошқаришнинг бир-бири билан узвий алоқада 
фаолият кўрсатувчи пўстлоқ ва пўстлоқости асаб марказларига 
ахборотларни берилиши ва қайта ишланиш тезлиги, сенсомоторли
функцияларни яримшарлараро симметрик ёки ассиметрик даражалар 
киради. 
Уйғунлантирувчи механизмларининг нейродинамик тавсифи асосан 
генотипга 
асосланган 
ва 
тайёрланиш 
жараёнида 
чегараланган 
ўзгарувчанликка 
эга 
бўлади. 
Ҳаракатларнинг 
бу 
даражадаги 
мослашишнинг функционал тавсифи марказий асаб тизимининг 
индивидуал типологик хусусиятларини ўзгариш чегарасидан чиқмайди. 
Координацияларнинг ҳаракат механизмларини психодинамик тавсифи 
нейрофизиологик даражадаги белгиларни ва руҳий фаолиятнинг олий 
шакллари қаторига кирувчи билимларини ўзлаштириш, диққат-эътибор, 
ўргана олиш, хотира, фарқлай олиш, олдиндан кўра билиш каби 
белгиларни бирлаштиради. 
Умумий ҳолда улар масофани ўзлаштириш ва майдон координатини 
ва ўз гавдасининг ҳолатини, бўшлиқда қўл ва оёқларни гавдани динамик 
орентацияси ва бир вақтни ўзида ҳаракатни фикрларда шакллаштириш ва 
аниқ мақсадга мос ҳолда уни амалга ошириш режаларини келишган 
ҳолатда бўлишини таъмин этади. 
Бу белгилар гуруҳига уйланган ҳаракатларнинг жуда тез ўзлаштириш, 
фикрлаш ва уни қисмларга бўлиб идеомоторли, қайсики унинг асосида 
аниқ мақсадга эришишга йўналтирилган ҳаракатларни бошқариш дастури 

---

тузиладиган интеграл қобилияти сифатида моторли интелектни 
тавсифларини киритиш мумкин. 
Миянинг олий функцияларининг руҳий динамик тавсифи қайсики 
улар туфайли координацияловчи қобилиятларни такомиллаштирувчи 
шартли рфлекторли алоқалар ва реакцияларни мураккаблаштириш, 
яримшарларни 
ўзаро 
алоқасини 
таъминлаш 
ташқи 
муҳитнинг 
ривожланувчи таъсирига тарбиялаш, ўрганиш, тайёрланиш каби ҳолатлар 
учрайди. 
Шундай қилиб спортчилардаги координациянинг юқори даражасига 
махсус тайёрланишлар туфайли таъмин этиладиган юқори даражада 
ривожланган руҳий физиологик сифатлар ва наслдан-наслга ўтган 
физиологик функцияларнинг турли нисбатлари билан эришиш мумкин. 
Шу сабабларга кўра тестланадиган элементлар ва координациялаш 
қобилиятининг намоён бўлищ шаклини ирсий жиҳатдан таъмин этилиш 
даражасининг бир хил бўлмаслиги кўринади (8-жадвал). 
8-жадвал