Bolalar kasalliklari propedevtikasi

BOLALAR  ELEKTR  OQARDIOGRAMMASI  XUSUSIYaTLARI 
Elektr oqardiografiya - bu qisqarishi, ko‗zg‗alishi hisobiga yurak muskularida hosil 
bo‗lgan elektrik holatni (biotoqni) qayd qilishga asoslangan. Elektr oqardiogramma - 
bu  yurak  muskullari  qo‗zg‗alishida  hosil  bo‗lgan  biotoqlar  grafikasidir.  Ularning 
hosil  bo‗lishi  ishlayotgan  yurakda  kechadigan  doimiy  va  mo‗rakkab  fizik  va  ximik 
jarayon  bilan  bog‗liq  bo‗ladi.  Elektr  oqardiogrammani  yozib  olish  uslubi  odatda  12 
nuqtadan  yozib  olinadi:  6-tasi  qo‗l  va  oyoq,  va  6  tasi  ko‗kraqdan.  6ta  qo‗l  va  oyoqdan 
yoznb  oliingan  3  ta  klassik  yoki  standart  (ikki  polyusli),  3  ta  bir  polyusli  (kuchaytirilgan) 
tarmoqlari mavjud. Ekg ni yozib olish uchun elektrodlarni o‗ng va chap ko‗lga va chap 
oyoqqa  bog‗lanadi.  Bunda  o‗ng  ko‗lga  har  doim  qizil  rangli  elektrod  biriktiriladi,  chap 
ko‗lga esa sariq rangli elektrod, chap oyoqqa esa yashil rangli elektrod biriktiriladi, elektr 
toqi yo‗nalishini o‗zgartiradigan kalitni burash orqali har bi r bog‗lanish bilan aloqa ( qontakt) 
o‗rnatiladi.  I  bog‗lanishda  o‗ng  va  chap  ko‗lga  ko‗yilgan  elektroddan  yoziladi.  II  standart 
bog‗lanish o‗ng qo‗l va chap oyoqdagi, I I I standart bog‗lanish da chap qo‗l va chap oyoqqa 
qo‗yilgan  elektrodlardan  yoziladi.  Oyoq  qo‗llardan  o‗tgan  kuchaytirilgan  bog‗lanishda  AVR 
(kuchaytirilgan  o‗ng  qo‗ldan  o‗tgan  bog‗lanish)  AVL(kuchaytirilgan  chap  qo‗ldan  o‗tgan 
bog‗lanish)  AVF(kuchaytirilgan  chap  oyoqdan  o‗tgan  bog‗lanish)  o‗ziga  m  os  bog‗lanishli 
qontaktlardan yozib olinadi. 
Ko‗krak bog‗lanishlaridan yozib olishda aktiv elektrod ko‗krak qafasi yuzasini ma‘lum bir 
nuqtalariga qo‗yiladi. 
V
1 
-4 qovurg‗a oralig‗i to‗sh suyagining o‗ng tomonida 
V
2
 -4qovurg‗a oralig‗i to‗sh suyagining chap tomonida 
V
3
 -2 va 3 pozitsiyaning o‗rtasida 
V
4
 -5 qovurg‗a oralig‗i chap o‗rta umrov suyagi chizig‗ida  
V
5
 -5 qovurg‗a oralig‗i chap qo‗ltiq oldingi chizig‗ida  
V
6 
-
 
5 qovurg‗a oralig‗i chap qo‗ltiq o‗rta chizig‗ida 
Normadagi  EKG  da  5  ta  tishdan  iborat  bo‗lib,  bulardan  uchtasi  (PRT)  izoelektrik 
chizig‗idan yuqoriga qaragan, ikki tish(QS) pastga qaragan bo‗ladi. 
EKG ni analizi ko‗pincha kasallikning klinik belgilari kasallik tarixi bilan tanishgandan 
so‗ng o‗uyidagi sxemada olib boriladi. 
1.Ritmini  manbai  aniqlanadi  g‗  sinus  tugunidan  (nomotrop  ritm)  yoki  undan  pastda 
joylashgan  avtomatizm  manbai  (geterotrop  ritm)  va  uning  harakteri  to‗g‗ri  va  noto‗g‗riligi 
aniqlanadi. 
2.R-R oralig‗i bo‗yicha yurak qisqarishlar soni, qisqarishini takrorlanish tezligi aniqlanadi  
3.Yurakning elektrik yo‗nalishi va elektrik pozitsiyasi aniqlanadi.  
4.RQ,QRS va QT oralig‗ining uzunligi aniqlanadi. 
5.Har - xil bog‗lanishlardagi EKG tishlari va oraliqlariga baho beriladi. 
EKG ko‗rsatkichlari bolaning yoshiga qarab o‗zgarib boradi. 
R- tishi yurak bo‗lmacha muskullarining qo‗zg‗alishini ko‗rsatadi. R tishi musbat yarim oy 
chizig‗i  sh  aqlida  bo‗lib,  birinchi  yarmi  o‗ng  bo‗lmacha,  ikkinchi  yarmi  esa  chap  bo‗lmacha 
qo‗zg‗alishini ifodalaydi. R -tishchaning eng yuqori amplitudasi II bog‗lanishda bo‗ladi.AVR dan 
boshqa hamma bog‗lanishlarida R tishi musbat, faqat yurakning joylashishi o‗zgarganda manfiy, 
III standart bog‗lanishda R tishi manfiy, ikki fazali yoki tekislangan bo‗lishi mumkin. R tishining 

---

 
202 
davomiyligi normada bolvalarda 0,09 -0,10 sekunddan oshmaydi. Bradikardiyaning juda yaqqol 
formasi  uning  davomiyligi  to  0,11  sekundgacha  o‗zayishi  mumkin,  lekin  bunda  bosh  kasallik 
belgilari ko‗rinmasa, uni norma deb qabul qilinadi.R tishining balandligi 3 mm dan oshmaydi. RQ 
oralig‗i impulsni bo‗lmachalardan qorinchalarga o‗tish vaqtiga (yoki arterioventriqo‗lyar tug o‗nga 
) to‗g‗ri keladi va bu normada yoshga, jinsga va yurakning qisqarish tezligiga bog‗liq bo‗ladi.RQ 
oralig‗i R tishining boshlanishidan Q tishining boshlanishigacha bo‗lgan oraliq bo‗lib,Q tishi tushib 
qolgan  bo‗lsa  R  tishining  boshlanishigacha  bo‗lgan  oraliq  o‗lchanadi.  RQ  intervalining 
davomiyligi normada chaqaloqlarda 008-014 ko‗krak yoshidagi bolalarda 008-016 s undan katta 
yoshdagi bolalarda 010 -018 s ni tashkil qiladi. 
 
QRST  kompleks  bu  qo‗zg‗alishni  qorinchalarga  tarqalish  jarayonini  va  qo‗zg‗alishni 
qorincha mo‗sh aqlarida tugashini ko‗rsatadi. Q tishi doim pastga qaragan bo‗lib, u EKG ning 
tishlari ichida eng doimiy bo‗lmagan tishdir.  U har uch standart bog‗lanishda ham bo‗lmasligi 
mumkin.  Q  tishi  qo‗zg‗alishni  qorinchalararo  to‗siqqa  o‗tganligidan  dalolat  beradi.Uning 
doimiyligi  0,03  s  teng 
chuqur
ligi  R  tishining  1/4  biriga  teng.  Erta  yoshdagi  bolalarda  I  standart 
bog‗lanishda S tishi ko‗pincha chuqur bo‗ladi. R tishi chiquvchi va tushuvchi qismlardan iborat 
bo‗lib,  ko‗tariluvchi  qismi  o‗ng  qorinchani  qisqarishini  ,  tushuvchi  qismi  esa  chap  qorinchani 
qisqarishini  bildiradi.  U  har  doim  yuqoriga  yo‗nalgan  bo‗ladi.Impulslarni  Giss  oyoqchalariga, 
yurak uchi, oldingi, orqa va yonbosh devorlariga tarqalganligini bildiradi.Uning amplitudasi 5 mm 
dan 25 mm gacha bo‗ladi, davomiyligi 0,03- 0,05 s davom etadi. Ko‗krak ulanma ulanmalarida 
V
1
 da R tishi eng kichik 5 mmga teng bo‗ladi , o‗ng tomonga borgan sari o‗sib boradi va V
4
 da eng 
baland bo‗ladi. V
5
 –V
6
 da biroz pasayadi. 
 
 
 S  tishcha  R  tishchadan  so‗ng  hosil  bo‗ladi,  qo‗zg‗alish  yurak  asosiga  tarqalganligini 

---

 
203 
bildiradi, doimiy manfiy bo‗ladi, ulanmalarga mos ravishda amplitudaga ega bo‗ladi. V
1
- V
2
 da 
eng chuqur bo‗ladi va 20 mmdan ortmaydi, ortsa patologik hisoblanadi.V
3
V
4
V
5
V
6
 borgan sari 
kichrayib  boradi,V
5
,V
6
  bщlmasligi  ham  mumkin.  R  tishcha  amplitudasi  katta  bo‗lsa  S  tishcha 
kichik bo‗ladi, R tishcha amplitudasi kichik bo‗lsa, S tishchasi amplitudasi katta bo‗ladi. R va S 
tishchalarining tengligi V
3
 ulanmada ko‗riladi, ba‘zan V
2
, V
4 
ga siljishi mumkin kengligi 0,03-0,04 
s  teng.  QRS  qorincha  kompleksi  bo‗lib  -qorinchalar  qisqarishi  bildiradi,  kengligini  Q  tishcha 
boshlanishidan S tishchani tugashigacha o‗lchaniladi, normada uning davomiyligi 0,04 -0,09 s dan 
ortmaydi.  Amplitudasi  26  mm  gacha  bo‗lishi  mumkin.  S-T  segmenti  normada  izoelektrik 
chizig‗ida bo‗lib, qorinchalar qo‗zg‗alishga bo‗tunlay jalb etilgan fazasini ifodalaydi. Meyorida ST 
segmenti izoelektrik chiziqda yotadi, ba‘zi hollarda 0,5 mm pastga, 2 mm gacha yuqoriga ko‗krak 
ulan malarida ko‗tarilishi mumkin. Davomiyligi - 0,12 -0,15 s davom etadi. T tishi qorinchalardagi 
tez repolyarizatsiya jarayonini ko‗rsatib qo‗zg‗alishning tugaganligi bildiradi.T g‗ tishining normal 
davomiyligi 0,12 - 0,15 sekund oralig‗iga to‗g‗ri kelib, u bolaning yoshiga bog‗liq bo‗ladi. I- II 
standart tarmoqda, AVF,V
2 
V
 3,
 V
 4
 V
 5
 ulanmalarida musbat bo‗ladi. AVR doimo manfiy bo‗ladi, 
juda  kam  hollarda  AVL  da  V
1
,  III  standart  tarmoqlarda  ham  manfiy  bo‗lishi  mumkin.  R 
tishchaning  amplitudasi  baland  ulanmada  T  tishchaning  amplitudasi  7  mm  dan  ham  baland 
bo‗ladi.  Q-T  oralig‗i  elektrosistola  deb  ataladi.  Q-T  oralig‗i  Q  tishchani  boshlanishidan  T 
tishchaning  oxirigacha  davom  etadi.  Elektrosistolaning  davomiyligi  normada  yurak  qisqarishi 
o‗zgarishiga bog‗liq bo‗ladi. Q-T kompleksining davomiyligi normada chaqaloqlarda 0,22-0,32 
sekund,  erta  yoshdagi  bolalarda  0,24-0,30  sekund,  undan  katta  yoshdagi  bolalarda  0,28-0,39 
sekundni,  kattalarda  0,34-0,40  sekundni  tashkil  qiladi.  TR  oraliq  T  tishchaning  oxiridan  R 
tishchaning  boshlanishigacha  bo‗lgan  oralig‗  bo‗lib,  mi  oqardning  tinch  holatini  bildiradi  va 
izoelektrik liniyada yotadi.Rg‗R oralik qorinchalar kompleksi oralig‗ida joylashagn bo‗lib, yurak 
qisqarishlariga  mos  ravishda  o‗zgaradi,  ya‘ni  bradikardiyada  oralig‗i  kengayadi,  taxikardiyada 
qisqaradi.EKG  da  R-R-R  oralig‗ini  hisoblab  bemorning  bir  minutdagi  yurak  yurish  soni 
aniqlanadi.ChSS=R-R/60  
Yurakning elektr o‗qi. Yurakning elektrik faolligini asosiy yo‗nalishi - yurakning elektrik 
aylanish  o‗qini  ifodalaydi.  Bu  bir  yurak  qorinchalar  elektrik  faolligining  ustunligi  darajasi  va 
ko‗krak qafasida yurakning holati, joylashishi bilan aniqlanadi. Bu I va III standart bog‗lanishda R 
va  S  tishlarining  munosabati  o‗lchash  va  olingan  ko‗rsatkichni  Eytgoven  uchburchagining 
koordinatlariga solishtirish orqali hisoblanadi.Chaqaloq bolalarda elektrik aylanish o‗qining jadal 
o‗ngga og‗ishi va burchak ko‗rsatkichini o‗rtacha +135
o
 dan 150
O
gacha yetishi kuzatiladi. Bunday 
og‗ish uzoq etmay, bolaning 3 oylikdan 1 yoshgacha bo‗lgan davrida ko‗rsatkich 90-75 gacha 
kamayadi  va  katta  yoshdagi  bolalarda  o‗rtacha  35
0
  ni  tashkil  etishi  mumkin.Elektr  o‗qining 
meyoriy  holatlari  +30  dan  +69  gradus  orasida  bo‗lsa  yarim  vertikal,O  dan  +  29  gradus  orasi 
gorizontal,+70dan+90 gradusgacha elektr o‗qini vertikal holati hisoblanadi. Patologik holatlarda 
elektr o‗qi 0 dan -30 gradusgacha elektr o‗qining chapga siljishi, -30 dan -90 gradusgacha keskin 
chapga  siljishi,+91dan+  120  gradusgacha  elektr  o‗qining  o‗ngga  siljishi,+121dan  +  180 
gradusgacha  keskin  o‗ngga  og‗ishi  hisoblanadi.  Yurak  elektrik  aylanash  o‗qi  holatining  jiddiy 
o‗zgarishi  yurak  bloqadasida  hamda  qorinchalardan  birining  gipertrofiyasida  kuzatiladi.EKG 
tishlarining yoshga nisbatan evolyutsiyasi. Bolalar EKGsi har bir yoshda o‗ziga xos xususiyatga 
ega. Bu farq yurakning ko‗krak qafasida har xil anatomik holatda joylanishi, hamda chap va o‗ng 
qorincha mo‗sh aqlarining bir -biriga nisbatini har g‗ xil faollikda bo‗lishi vegetativ g‗ endoqrin 
sistemasini ta‘siri va hali aniq o‗rganilmagan boshqa faktorlarga bog‗liq bo‗ladi. 
 Chaqaloqlar  EKG  si  uchun  R  -tishini  baland  bo‗lishi  xosdir.Uning  R  tishiga  bo‗lgan 

---

 
204 
nisbati I va II standart bog‗lanishda 1/3 ni tashkil etadi. O tishi III standart bog‗lanishda ko‗pincha 
chuqur, uchdan bir holatda u R tishidan 1/4 marta katta. R tishi I standart bog‗lanishda past, III 
standart  bog‗lanishda  esa  baland  bo‗ladi.  Stishi  I  standart  bog‗lanishda  chuqur,  III-  chisida  esa 
kichik  bo‗ladi.  R  va  S  tishlarining  nisbati  standart  va  ko‗krak  bog‗lanishlarida  yurakning  o‗ng 
qorinchasi ustunligini ko‗rsatadi. T - tishini standart bog‗lanishlarda nisbatan kichik, T
3
 ko‗pincha 
tekislangan, ikki fazali, hatto manfiy bo‗lishi ham mumkin. Bunday o‗zgarishi kattalarda va katta 
yoshli bolalarda uchramaydi. T - tishining I va II standart bog‗lanishida R tishining kattaligiga 
nisbati 1/6 ga teng. 
 3 yoshgacha bolalar EKG si. R - tishining R tishiga bo‗lgan nisbati ham 1/6 ga teng, ya‘ni 
kattalarnikiga  yaqinlashgan  bo‗ladi.  Bu  nisbatning  ko‗krak  yoshidagi  bolalarda  chaqaloqlarga 
nisbatan  o‗zgarishi  asosan  R  tishining  kattalashuvi  bilan  bog‗liq  bo‗ladi.  R  tishi  I  standart 
bog‗lanishda kattalashadi S tishi esa, bu bog‗lanishda anchagina kichiklashadi.  
 T  -  tishi  standart  bog‗lanishda  ko‗krak  yoshidagi  bolalarda  chaqaloqlarga  nisbatan 
kattalashadi. Uning R tishiga nisbatan I va II- chi standart bog‗lanishda 1/3, 1/4 bo‗ladi. Maktab 
yoshigacha bo‗lgan bolalar EKG si(3-7 yosh) , R- tishining R tishi kattaligiga bo‗lgan nisbati 1/8, 
1/10 ni tashkil etib, bu yoshdagi bolalarda ko‗krak yoshidagi bolalar va chaqaloqlardagiga nisbatan 
kichik bo‗ladi. R va S tishlarini kattaligining o‗zaro munosabati, maktabgacha bo‗lgan yoshda, 
hamma  standart  bog‗lanishda  kattalarnikiga  yaqinlashadi.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalarda,  va 
ko‗krak  yoshidagi  bolalarda  nisbatan  R  tishi  I  standart  bog‗lanishda  kattalashadi,  S  tishi 
kichiklashadi,  ammo  3  standart  bog‗lanishda  S  tishi  kattalashadi,  T  -tishi  I  va  II  standart 
bog‗lanishda anchagina kattalashadi. Maktab yoshidagi bolalar EKG si maktabgacha bolalar EKG 
sidan yoshga nisbatan jiddiy farq qilmaydi, kattalar EKG siga yaqinlashgan bo‗ladi.. 
EKGning  ko‗krak  bog‗lanishlarida  R  va  S  tishlarining  yoshga  nisbatan  o‗zaro  jiddiy 
o‗zgarishi kuzatiladi. Bu o‗zgarish hamda yurak elektrik aylanish o‗qidagi o‗zgarishlar chaqaloq 
va  kichik  yoshdagi  bolalardagi  mavjud  anatomik  va  elektrofiziologik  o‗ng  qorincha  ustunligi 
kamayib  borishi  hisobiga  kuzatiladi.  Ammo  o‗ng  qorinchaning  anatomik  ustunligi  1  haftalar 
davomida,  elektrofiziologik  6  oy  mobaynida  yo‗qolsa,  ko‗krak  bog‗lanishlarda  ustunlik  5-6 
yoshgacha davom etishi mumkin. Bu holat, ehtimol bir yoshgacha bo‗lgan bolalarda kuzatiladigan 
yurak  burilishi,hamda  o‗ng  qorinchaning  ko‗krak  qafasiga  yondoshib  o‗zgaarishi  bilan  bog‗liq 
bo‗lishi mumkin. 
 R va S tishlari amplitudasining bir xil bo‗lishi o‗tish zonasi deyiladi, bu zona chaqaloqlarda 
V
5
ga, 1 oylik bolalarda V
2 
-V
4
 ga , 1 yoshlik bolalarda V
2 
-V
3 
ga to‗g‗ri keladi. Bular o‗ng qorincha 
ustunligi qolmaganini ko‗rsatadi. Ba‘zan bunday holat 5-6 yoshgacha kuzatilishi mumkin. Barcha 
ko‗krak bog‗lanishlarida S tishi chuqur bo‗lsa, bu chap qorincha ustunligini ko‗rsatadi. 
 Elektr oqardiogramma tishlari va intervallarining o‘zgarishi. 
EKG  dan  to‗g‗ri  xulosa  chiqarish  uchun  kasallikning  klinik  belgisini  o‗rganish  bilan 
EKGni individual o‗zgarish xillarini yodda tutish lozim. 
R g‗tishi uning balandligini ortishi, bo‗lmachalar qo‗zg‗alishining buzilganligini ko‗rsatib. 
Ko‗pincha ularning gipertrofiyasida kuzatiladi.R tishining kichik amplitudasi sog‗lom bolalarda va 
vegetativ  asab  sistemasining  tonusi  bo‗zulganganda  ham  kuzatilishi  mumkin.  R  tishining 
yo‗nalishining  o‗zgarishi  I,  II  va  ko‗krak  bog‗lanishlarida  manfiy  bo‗lib,  AVF  bog‗lanishida 
musbat bo‗lib qolishi patologik holatlarida kuzatiladi. R tishi balandligi ortib, tepa uchi o‗tkirlashib 
qolishi o‗ng bo‗lmacha gipertrofiyasini, uni kengayib notekis juda pasaygan holda ko‗rinishi chap 
bo‗lmacha gipertrofiyasini ko‗rsatadi. 
 RQ  intervalini  cho‗zilishi  -  arterioventriqo‗lyar  o‗tkazuvchanlikni  buzilishni  bloqadani 

---

 
205 
ko‗rsatsa,  uning  qisqarishi  Volfg‗  Parkinson  -Uayt  sindromi  yoki  variantlari  hisoblanadi.  Bu 
sindromlar  yurak  o‗tkazuvchi  sistemasida  ,  paroqsizmal  taxikardiyaga  olib  keluvchi  tug‗ma 
anamalik o‗zgarishlar mavjudligini ko‗rsatadi. 
 QRS  kompleksini  cho‗zilishi  -  Gis  bog‗lami  oyoqchalari  bloqadasida  qorinchalar 
elektrosistoliyasida,  qorinchalar  paroqsizmal  taxikardiyasida,  qorinchalar  gipertrofiyasida 
kuzatiladi.  Qorinchalar  gipertrofiyasi  QRS  kompleksi  voltajini  pasayishi  mi  oqard  elektrik 
faolligini  buzilish  belgisi  bo‗lib,  mi  oqarditda,  mi  oqard  distrofiyasida  ekssudativ  perikarditda 
uchrashi mumkin. 
 Elektr  oqardiografik  tashxisda  Q  tishining  o‗zgarishiga  katta  ahamiyat  beriladi.  O‗ng 
ko‗krak  bog‗lanishida  Q  tishini  mavjudligi  baland  T  tishi  bilan  birga  uchrashi  o‗ng  qorincha 
kengayishini  ko‗rsatadi.Chuqur  va  kengaygan  Q  tishining,  pasaygan  Rtishi  va  o‗zgargan  S-T 
intervali  va  T  tishlari  bilan  birga  uchrashi  mi  oqardda  mayda  o‗choqli  o‗zgarish  mavjudligini 
ko‗rsatadi. Bunda S-T intervali oldin izoelektrik chizig‗idan yuqorida, keyinchalik pastda, T tishi 
manfiy  bo‗ladi.  Bu  simptomoqompleksni  qaysi  bog‗lanishda  kuzatilishiga  qarab  o‗choqli 
o‗zgarishni  mi  oqardning  qay  yerida  ekani  to‗g‗risida  taxmin  qilish  mumkin.  Bu 
simptomoqompleks: 
II va AVL bog‗lanishlarida kuzatilib, bir vaqtda R tishi tishi kengaygan bo‗lsa, o‗zgarish 
chap  qorincha  orqa  devorida  V
3-  4 
bog‗lanishlarida  kuzatilsa-  yurak  oldingi  devorida  V
1-2 
bog‗lanishlarida  kuzatilsa  -yurak  pardevorida,  v
1-4
  bog‗lanishlarida  kuzatilsa  -oldingi  pardevor 
sohasida, I AVL V
5-6
 bog‗lanishlarda kuzatilsa - yon tomon devorida, 1 AVL V
3-6 
bog‗lanishlarda 
kuzatilsa  old  tomon  devorida,  I,  III,  AVR  bog‗lanishlarida  kuzatilsa  -  yurak  pastki  devorida 
o‗zgarish borligini bildiradi. 
R-  tishining  turli  bog‗lanishlaridagi  amplitudasi  asosan  yurakning  elektrik  aylanish 
o‗qining vaziyatini aniqlaydi. R tishi asosan II standart bog‗lanishda baland bo‗ladi. Agar R tishi 
V
5 
bog‗lanishda  V
6 
bog‗lanishida  baland  bo‗lsa,  bu  chap  qorincha  gipertrofiyasiga  xos  belgi 
hisoblanadi.S tishi chuqurligining standart bog‗lanishlarda R tishi balandligiga teng bo‗lishi yoki 
undan  katta  bo‗lishi  kichik  qon  aylanish  doirasida  qon  dimlanishi  bilan  kechuvchi  tug‗ma 
nuqsonlarida yoki davomli o‗pka kasalliklarida uchraydi. Ba‘zan bunday o‗zgarish astenik tana 
tuzilishidagi ― tomchisimon yurak‖ li sog‗lom bolalarda uchrab, bunda yurakning elektrik aylanish 
o‗qi keskin o‗ngga bo‗rilgan bo‗ladi. 
 ST  oralig‗i  EKG  ning  juda  sezgir  o‗zgaruvchan  elementi  hisoblanadi.  ST  oralig‗ining 
o‗zgarishini T tishining o‗zgarishi bilan birga qarash zarur, chunki ular o‗zaro juda yaqin o‗zviy 
bog‗langan. ST oralig‗ining standart bog‗lanishida izoliniyada pasayishi yoki ko‗tarilishi 1 mm 
dan  ko‗p  bo‗lishi  va  2  mm  gacha  ko‗krak  bog‗lanishida  kuzatilishi,  hamda  uning  sh  aqllini 
o‗zgarishi(pastga yoki 
yuqor
iga yoy holida qayrilishi) patologik belgi hisoblanadi. ST oralig‗ining 
pastga yoki yuqoriga siljishi, hamda QRS kompleksini kengayishi ko‗pincha mi oqardni mayda 
o‗choqlik  o‗zgarishida  yoki  diffo‗z  jarohatlanishida  kuzatiladi(repolyarizatsiyani  birlamchi 
buzilishi).S oralig‗ining pasayishi koronar yetishmasligida kuzatiladi 
Mi oqard infarqtida, o‗pka arteriyasi emboliyasida ST oralig‗ining siljishi kuzatiladi. ST 
oralig‗ining yassi sifatida yuqoriga ko‗tarilishi ko‗pincha o‗tkir perikarditda kuzatiladi. 
T  tishining  sh  aqlining  o‗zgarishiga  vegetativ  asab  sistemasini  holati  ta‘sir  ko‗rsatadi: 
vagotoniyada  ko‗pincha  T  tishini  silliqlanishi,  pasayishi  bo‗lsa,  simpatikotoniyada  esa 
balandlashishi  kuzatiladi.T  tishining  yuqori  bo‗lishi  mi  oqardni  qon  bilan  ta‘minlanishining 
buzilishda  kuzatiladi.  Sog‗lom  bolalarda  III  standart  bog‗lanishda  ko‗pincha  manfiy  T  tishi 
kuzatiladi, ammo manfiy T tishining II standart bog‗lanishida uchrashi bu kasallik alomatidir.T 

---

 
206 
tishining kasallikdagi o‗zgarishlari bu qorincha muskullarini oqsidlanishini qayta tiklanish modda 
almashuv  protsessining  buzilganligini  ko‗rsatadi(repolyarizatsiyaning  buzilishi).  T  tishining 
manfiy  bo‗lishi,  chap  qorinchaning  gipertrofiyasida,  gipertoniya  kasalligida,  o‗tkir  nefritda 
kuzatiladi.T tishining juda qisqarishi va uzunlashuvi ko‗pincha elektrolit balansini buzilganligida 
kuzatiladi. 
 Bolalar fon oqardiogrammasi xususiyatlari. 
FKG - bu yurak ishlaganda hosil bo‗ladigan tovushlarni maxsus asbob fon oqardiograf 
bilan  grafik  ravishda  yozib  olishdir.  FKG  odatda  EKG  ni  biron  bir  bog‗lanishi  bilan  birga 
ryog‗istratsiya qilinadi. Sog‗lom bolalarda umuman qabul qilingan yurakni eshitish nuqtalarda , 
bemorlarda esa patologik tovush maksimal eshitiladigan nuqtalarida amalga oshiriladi. 
Sog‗lom  bolalarda  FKG  ning  doimiy  elementi  bu  I-II  tonlar  ryog‗istratsiya  qilinishi 
mumkin. 
I – ton tebranish grafigi yig‗indisi bo‗lib, unda uchta asosiy qism ajratiladi; boshlang‗ich 
yoki  kichik  amplitudali  I-chi  tonning  mushak  komponenti  bo‗lib,  bo‗lmachalar  qisqarishini 
ifodalaydi( a), asosiy yoki baland amplitudali ikki va uch tabaqali yurak klapanlarining yopilishi 
bilan bog‗liq bo‗lgan qismi (b) va nihoyat oxirgi yoki kichik amplitudalik qismi bu qorinchalar mi 
oqardi,  hamda  aorta  va  o‗pka  arteriyasi  qopqoqlari  ochilishidan  devorlarning  tebranishi  bilan 
bog‗liq bo‗lgan(v) qismlari kiradi. I- chi ton EKG ning Q tishidan 0,02-0,03 sek, keyin hosil bo‗lib, 
uning  bolalardagi  umumiy  davomiyligi  0,07  -0,15  sekundni  tashkil  qiladi.Sog‗lom  bolalarning 
FKG sida ayrim hollarda I tonning klapanlar komponentini ikkiga ajralib, ular orasidagi interval 
0,02-0,03  sekga  yetishi  kuzatiladi,  bu  chap  va  o‗ng  atrioventriqo‗lyar  klapanlarning  bir  vaqtda 
berkilmasligidan kelib chiqadi.Bolalarda I chi tonning amplitudasi yurak cho‗qqisida ko‗pincha II 
ton amplitudasi dan katta bo‗ladi, ba‘zan esa o‗nga teng bo‗lishi mumkin. 
 II ton aorta va o‗pka arteriyasi klapanlari berqilishidan hosil bo‗ladi, II ton ko‗pincha EKG 
da T tishining tugashi bilan yoki 002-004 sek. o‗tkach ryog‗istratsiya qilinadi. Uning davomiyligi 
004- 008 sekund bo‗ladi. II tonning aorta (a) va o‗pka arteriyasining (b) komponentlari 002-005 
sekund oralig‗dagi ajralishi yoki ikkiga bo‗linishi bolalar uchun fiziologik holat bo‗lib, aorta va 
o‗pka  arteriyasining  yarim  oysimon  klapanlarining  bir  vaqtda  berkilmasligidan  kelib  chiqadi. 
Odatda  II  tonning  aorta  kompenti  o‗pka  arteriyasi  komponentidan  baland  bo‗ladi.  III  tonning 
paydo bo‗lishi qorinchalarning tez to‗lishida devorlarining tebranishi bilan bog‗liq deb hisoblanadi. 
U 50- 96 % sog‗lom bolalarda aniqlanadi.Kichik tebranishli III ton ko‗proq bolaning gorinzontal 
holatida ryog‗istratsiya qilinadi. II ton boshlanishidan III ton boshlanishigacha bo‗lgan vaqt 012-
0,18 sekundni tashkil qiladi. III ton ko‗pincha yurak cho‗qqisida yaxshi ryog‗istratsiya etiladi va u 
bir ikki tebranish grafigidan tuzilgan bo‗lib, davomiyligi 003 -005 sekundni tashkil etadi. IV ton 
taxminan 25% sog‗lombolalarda FKG da ryog‗istratsiya qilinadi. 
 Bolalar  FKG  sining  asosiy  farqi  shundan  iboratki,  80-  100%  funksional  sistologik 
shovqinlar ryog‗istratsiya qilinadi. Bunday shovqin maktabgacha yoshdagi bolalarda ko‗pincha 
to‗sh  suyagini  chap  tomonidan  2  qovurg‗a  oralig‗ida  ryog‗istratsiya  qilinadi  va  ko‗pincha 
sistolaning  1/3  qismini  tashkil  etadi.  shovqin  katta  bo‗lmagan  amplitudaga  ega  bo‗lib,  pasayib 
boruvchi  sh  aqlda  bo‗ladi.  Maktab  yoshidagi  bolalarda  ko‗pincha  bunday  shovqin  yurak 
cho‗qqisida va 5 nuqtada ryog‗istratsiya qilinadi. 
 Funksional sistolik shovqin ko‗pincha yurakning har xil siklda bir bo‗lmagan sh aqlga va 
amplitudaga ega bo‗lib, ko‗pincha I tondan keyin to‗g‗ridan to‗g‗ri yoki undan 002 -005 sekund 
keyin boshlanadi. Ayrim sog‗lom bolalarda FKG da diastolik shovqinni ham registratsiya etilishi 
mumkin.Ko‗pincha  bunday  shovqinni  ausqo‗ltatsiya  usulida  aniqlab  bo‗lmaydi.  Uning  hosil 

---

 
207 
bo‗lishi qorinchalarni qon bilan to‗lishida, uning devorlarini tebranishi bilan bog‗liqdir.Bu shovqin 
IItondan keyin boshlanib katta bo‗lmagan amplitudaga ega bo‗ladi. 
 Fon oqardiogrammada yurak tovushlarining o‗zgarishi. 
FKG da I- chi ton amplitudasi yurak cho‗qqisida yozib olinganda II ton amplitudasi yurak 
cho‗qqisida yozib olinganda II ton amplitudasidan katta bo‗ladi, o‗pka arteriyasidan yozilganda esa 
II ton amplitudasi birinchisiga nisbatan katta bo‗ladi. I ton kuchayishida uning yurak cho‗qqisida 
yozilgan  amplitudasi  II  ton  amplitudasiga  nisbatan  ikki  marta  ortgan  bo‗ladi.  I  ton  kuchayishi 
gipertireozda, mitral stenozida, kam qonlikda, yurak tez o‗rganda va boshqa holatlarda kuzatiladi. 
 I tonning amplitudasi yurak cho‗qqisida II ton amplitudasiga teng bo‗lsa yoki undan kam 
bo‗lsa, u holda I ton pasaygan hisoblanadi.Bu hol yurak mo‗sh aqlarining qisqarishi xususiyati 
kamayganda, mi oqard infartida, miksedemada mi oqarditda, kardiosklerozda, qon aylanishining 
yetishmasligida kuzatiladi. 
 II ton amplitudasi, I ton amplitudasining 3/4 qismidan katta bo‗lsa, u kattalashgan aksincha 
I ton amplitudasining 1/2 qismidan kichik bo‗lsa pasaygan hisoblanadi. Ikkinchi amplitudasining 
katttalashishi  sistolik  yoki  diastolik  qon  bosimi  ortganda  va  yarim  oysimon  klapanlarning 
qalinlashuvida kuzatiladi. Bu holda ko‗pincha aorta komponentining tebranish balandligi, o‗pka 
arteriyasi komponentining tebranish balandligiga bo‗lgan nisbati(odatda 2 :1) ko‗pincha buziladi. 
 II chi tonning aorta komponenti amplitudasini kuchayishi, gipertoniya kasalligida,nefritda, 
aorta  sklerozida  kuzatiladi.O‗pka  arteriyasi  komponenti  amplitudasining  kuchayishi  -  chap 
atrioventriqo‗lyar  tyoshikning  torayishida,  ―  o‗pkali  yurak‖  holatida,  ayrim  tug‗ma  yurak 
nuqsonlarida kuzatiladigan kichik qon aylaanish sistemasida qon bosimini ortishida kuzatiladi. 
 I chi tonning ikki komponentiga ajralishi yurakning chap va o‗ng qorinchalarining bir tekis 
(sinxron) ishlamasligida kuzatiladi. Normada 1 tonning o‗rta markaz qismi ikkita ayrim g‗ ayrim 
qismdan topgan bo‗lib, ular ular orasidagi oraliq 003-004 sekunddan oshmasligi kerak.Agar bu 
oraliq 003-004 sekunddan oshsa, I tonning bo‗linishi haqida gapiriladi. 
 Fiziologik sharoitda ham I tonning bo‗linishi kuzatiladi, ammo bunda I tonning umumiy 
davomiyligi  014  sekunddan  oshmasligi  lozim.Kasalliklarda  ayniqsa,  qorinchalarning 
gipertrofiyasida, bo‗lmacha va qorinchalarning o‗tkazuvchanligining sekinlashuvida , Giss tutami 
oyoqchasi  bloqadasida  ,  gipertoniya  kasalligida,  qorincha  ekstrosistoliyasida  I  chi  tonning 
bo‗linishi, uning davomiyligi 014- 016 sekunddan ortishiga olib keladi. 
 II- chi tonning ajralishi, yarim oysimon klapanlarning bir vaqtda berkilmasligidan paydo 
bo‗ladi.  Normada  o‗pka  arteryasining  klapani  aorta  klapaniga  nisbatan  002-004  sek  keyinroq 
berqiladi.  Bunday  kechiqish  fiziologik  holatda  nafas  olganda  bo‗ladi,  ya‘ni  II  tonning  aorta  va 
o‗pka komponentlarining o‗zaro oralig‗i 007 sekundga yetganda bo‗ladi, bu oraliqning ortishiga 
patologik  2  chi  tonning  ajralishi  deb  qaraladi.  Oxirgshi  holat  yurak  nuqsonida,  ya‘ni  o‗ng 
qorinchani hajmining ortishiga olib keladigan, Giss tutamining o‗ng oyoqchasining bloqadasida, 
Volf-Parkinson-Uayt  sinromida  o‗pka  arteriyasining  og‗zi  torayishida,  o‗ng  qorincha  sistola 
vaqtining  o‗zayishiga  olib  keluvchi  holatlarida  kuzatiladi.  Mitral  klapani  tyoshigi  stenozida 
klapanni  ochilishning  xuddi  chertilgandek  chiqqillagan  tovush  paydo  bo‗ladi.Bu  chap 
bo‗lmachada bosim ortishi , mitral klapanni tabaqalarining harakatchanligi yetarlicha saqlangan 
holda  undagi  sklerotik  o‗zgarishlar  bilan  izohlanadi.Bu  tovush  FKGda  bir  necha  tebranish 
ko‗rinishida bo‗lib, II chi tondan 003-012 sekunddan keyin hosil bo‗ladi. Bu yurak cho‗qqisida 
optimal holatda ryog‗istratsiya qilinadi. FKG da organiq yurak shovqing‗ o‗zini ng joylashgan yeri 
(sistola  yoki  diastola  davrida),  amplitudasi  va  sh  aqli  bilan  farqlanadi.FKGda  I  ton  va  II  ton 
o‗rtasida paydo bo‗lgan shovqinga sistolik shovqin, EKG da T tishi nihoyasi yoki FKG da II 

---

 
208 
tondan keyin paydo bo‗lganiga - diastolik shovqin deyiladi. Sistolik shovqinlar o‗z davomatiga 
ko‗ra sistolaning 1/3 ini yarmini yoki sistolani hamma davomatini egallashi mumkin. Diastolik 
shovqinlar ham diastola fazasida joylashgan yeriga qarab,presistolik (EKG ning R tishidan I ton 
boshlanguncha), protodiastolik(II va III ton oralig‗da), mezodiastolik (presistola va protodiastolik 
shoqinlar  o‗rtasida)  shovqinlarga  bo‗linadi.  Golo  yoki  pandiastolik  shovqinlar  esa  hamma 
diastolani  egallaydi.  Sh  aqliga  ko‗ra  yurak  shovqinlari  ortib  boruvchi,  pasayib  boruvchi, 
romsimon, o‗rchiqsimon, lentasimon bo‗lishi mumkin. 
 Agar shovqinning amplitudasi yurak cho‗qqisida I ton amplitudasidan katta bo‗lsa, bunda 
u baland amplitudali shovqin deyiladi. O‗rtacha amplitudali shovqin tebranish amplitudasi, I ton 
amplitudasini,1/2  dan  toqi  normal  to‗liq  tebranishigacha  balandlikni  tashkil  etadi.  Kichik 
tebranishli shovqin amplitudasi I normal tebranishining 1/2 dan kamrog‗ini tashkil qiladi. 
 FKG  ko‗rsatkichlari  bo‗yicha  g‗  mexaniq  sistolani  davomini  hisoblash  mumkin.  Bu  I 
tonning  eng  baland  amplitudasidan  II  tonnning  boshlanguncha  bo‗lgan  intervalni  tashkil  etadi. 
EKG  va  FKG  ko‗rsatkichlarini  solishtirib  elektromexaniq  davomiyligi  (Q-  tishidan  II  tonni 
boshlanguncha  interval)  hisoblanadi.  Q  tishidan  I  tonning  baland  amplitudasigacha  bo‗lgan 
interval - qayta aylantirish fazasi deyilib, bu fazani davomiyligini ko‗payishi yurak muskullarining 
elektrodinamik faoliyatining yetishmasligi belgisi hisoblanadi. 
 SFIGMOGRAFIYa.Bunda mexan oqardiografik usulda brak qisqarishidan hosil bo‗lgan 
qon  to‗lqini  bosimi  ta‘sirida  arteriya  qon  tomirlarining  devorining  tebranish  o‗rganiladi.  Ya‘ni 
sfigmografiya usulida arterial puls yozib olinadi.Bu usulda yurakka yaqin tomirlarda (aorta, uyqu 
va umrov osti arteriyalari) yozib olinsa markaz puls sfigmografiyasi, maydaroq tomirlarda(nur va 
son arteriyalarida) yozib olinsa, periferik puls sfigmografiyasi deyiladi. Sinxron usulda uyqu, son 
va bilak arteriyalarida yozib olingan sfigmografiya puls to‗lqinining tarqalish tezligini aniqlashda 
yordam beradi. 
 RE  OQARDIOGRAFIYa.  Bu  qon  aylanish  sistemasini  tekshirish  uslubi  bo‗lib,  buni 
asosida o‗zgaruvchan qon oqimiga to‗qimalar qarshiligini o‗zgarishidan hosil bo‗lgan tebranish 
pulsini  ryog‗istratsiya  qilish  yotadi.  Qon  oqimi  ko‗payganda  ,  to‗qimalar  qarshiligi  kamayadi, 
aksincha  qon  oqimi  kamayganda  qarshilik  ko‗payadi.  Qon  tomirlarni  qon  bilan  to‗lishini 
tekshirish, yurak funksiyasi to‗g‗risida qig‗iqarli ma‘lumot beradi. 
 POLIKARDIOGRAFIYa.  Bu  usulda  EKG  (  II  bog‗lanishda),  FKG  (yurak  cho‗qqisi 
yoki  yoki  5  nuqtada)  va  sfigmogrammani  (uyqu  arteriyasida)  soxron  ryog‗istratsiya 
qilinadi.Polikardiogramma ko‗rsatkichlari yurak muskullarining qisqarish faoliyati holatini hamda 
qorinchalar sistolasi fazalari bo‗yicha aniqlab olish im qoniyatini beradi. 
VEKT  OQARDIOGRAFIYa.  Bu  usulda  vektorqardiograf  elektr  trubka  ekranida 
yurakning  maydoni  ryog‗istratsiya  qilinadi.Bunda  ekranda  har  –xil  kata  kichiklikdagi,  o‗zaro 
bog‗langan, uchta aylana halqa ko‗rinib, halqalar OR,R va T vektorlarining hajmi va yo‗nalishini 
ifodalaydi.Halqalar  formasi  va  hajmini  o‗zgarishi,  bo‗lmalar  va  qorinchalar  gipertrofiyasi,  mi 
oqardda o‗tkazuvchanlikning o‗zgarishi hamda katta va kichik qon aylanish davrida bosimning 
o‗zgarishi to‗g‗risida xulosaga kelish mumkin. 
EX  OQARDIOGRAFIYa.  Bu  yurakni  yuqori  informatsiyaga  ega  bo‗lgan  ultratovush 
to‗lqinlari  yordamida  tekshirish  usulidir.
Hozir
gi  zamon  ex  oqardiografiyasi  harg‗  xil  bo‗lib, 
ultratovush indiqatorlarini qo‗llash orqali yurak xastaliklarida yuqori darajadagi tashxis qilish im 
qoniyatiga ega bo‗ladi. 
  B a l l i s t o g r a f i y a   .   B u   u s u l d a   y u r a k   q i s q a r i s h   v a   a s o s i y   k a t t a  
q o n   t o mi r l a r i d a   q o n n i n g   h a r a k a t i   n a t i j a s i d a   k i s h i   t a n a s i n i n g  

---

 
209 
t e b r a n i s h i   y o z i b   o l i n a d i . B a l l i s t   o q a r d i o g r a m m a   m o ‗ r a k k a b   e g r i   -  
b u g r i   g r a f i k a d a n   i b o r a t   b o ‗ l i b ,   u n i   k a s a l l i k l a r d a   o ‗ z g a r i s h i   m i  
o q a r d n i   q i s q a r i s h   q o b i ya t i n i   v a   g e m o d i n a m i k a s i   o‗ z g a r i s h i n i  
i f o d a l a y d i .  
  R e n t g e n o g r a f i k