Bolalar kasalliklari propedevtikasi

  
Birinchi  nafas  mexanizmi.  Xomiladorlikni  13  haftasida  xomilada  nafas 
harakati  boshlanadi,  bu  ovoz  tirqishi  yopiq  holatida  kuzatiladi.  Sog‗lom  bola 
tug‗ilishi  bilanoq  baland  tovushda  qiyqiradi  va  shu  bilan  birinchi  bor  chuqur 
nafas  oladi,  o‗pka  esa  risoladagidek  yoziladi.  Transplansentar  qon  aylanishni 
tug‗ruq  paytida  buzilishi,  chaqaloqlarda  kindik  o‗qi  qisilishi  natijasida  qonning 
to‗liq  to‗xtashi  natijasida  kislorodning  parsial  bosmining  qisman  pasayishi,  RSO
2 
ko‗tarilishi, RN pasayishi kuzatiladi.  Markaziy 
xemoretseptorlar 
RN 
ni 
o‗zgarishiga  o‗ta  sezuvchan.  Aorta  va  uyqu  arteriyalarida  joylashgan 
retseptorlardan impuls nafas
 
markazini ko‗zg‗atilishiga va nafas markazi atrofidagi 
parametrlarning  o‗zgarishiga  olib  keladi.  Jumladan  sog‗lom  chaqaloqla  RO
2
  80 
dan  15  mm.  simob  ustuniga  kamayib,  RS0
2
  40  dan  70  mm.  simob  ustuniga 
ko‗tariladi.  RN  7,35  dan  pasaygan  bo‗ladi.  Diafragmani  qisqarishi  ko‗krak 
qafasi  ichida  manfiy  bosim  yaratib,  nafas  io‗llaridan  havo  kirishini 
yengillashtiradi.  Alveolalar  sathini  taranglishpi  surfaktant  kamaytiradi.  O‗pka 

---

 
149 
kengayganda  undagi  suyuqliklar  limfa  tomiri  va  qon  tomir  kappllyarlari  orqali 
so‗rilib ketadi. 
Nafas  olish  markazi  miya  stvolining  4  qorincha  tubi  sohasida  joylashgan 
bo‗lib,  uch  qismdan  -iborat  bo‗ladi:  medulyar  qismi  nafas  olish  va  chiqarish 
almashuvini  ushlab  tursa,  o‗rta  va  pastki  miya  ko‗prigi  sohasida  joylashgan-
apnoetik  qismi  davomli  inspirator  spazm  chaqiradi.  Miya  ko‗prigining 
yuqorisida  joylashgan  pnevmotoksik  qismi  apnoetik  qismiga  tormozlantiruvchi 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
Nafas  olish  markaziy  na  piriferik  xemoretseptorlar  orqali 
boshqarilib,  bunda  markaziy  xemoretseptorlar  acociy  (80%)  o‗rin  tutadi. 
Markaziy  retseptorlar  RN  o‗zgarishiga  sezuvchan  bo‗lsa,  periferik 
xemoretseptorlar  (ayniqsa,  karotid  va  aorta  sohasida)  kislorod  na  karbonat 
angidrid  gazi  o‗zgarishiga  sezuvchan  bo‗ladi.  Bular  bola  tug‗ilganda  faol  holatda 
bo‗ladi. Nafas  markazining  pnevmotoksik  qismi  esa  bola  hayotining  birinchi 
yili  davomida  yetiladi.  Erta  yoshli  bolalarda  aritmik  nafasni  bo‗lishini  asosiy 
sabab  nafas  markazining  pnevmotoksik  qismini  yetuk  emasligidandir,  chunki  bu 
markaz  1  yoshning  oxirida  rivojlanadi.  Chalalik  belgisi  qancha  ko‗p  bo‗lsa 
shunchalik uzoq apnoe kuzatiladi.  
 Transplansentar  qon  aylanishni  tug‗ruq  paytida  buzilishi,  chaqaloqlarda 
kindik  o‗qi  qisilishi  natijasida  qonning  to‗liq  to‗xtashi  natijasida  kislorodning 
parsial  bosmining  qisman  pasayishi,  RSO
2 
ko‗tarilishi,  RN  pasayishi  kuzatiladi. 
 
Markaziy  xemoretseptorlar  RN  ni  o‗zgarishiga  o‗ta  sezuvchan.  Aorta  va 
uyqu 
arteriyalarida 
joylashgan 
retseptorlardan 
impuls 
nafas
 
markazini 
ko‗zg‗atilishiga  va  nafas  markazi  atrofidagi  parametrlarning  o‗zgarishiga  olib 
keladi.  
Surfaktant  –  alveola  yuzasi  (0,1-  0,3  mkm)  qoplab,  u  homiladorlikning 
oxirgi  vaqtida  sintezlanadi.  Surfaktant  metil  va  fosfoholintransferaza  fermentlari 
ta‘sirida  sintezlanadi.  Xomila  rivojining  22-24  haftasida  metiltransferaza  hosil 
bo‗lishi  boshlanib,  uning  aktivligi  bolaning  tug‗ilishga  yaqin  ortadi. 
Fosfoxolintransferaza xomila rivojining 35 haftasida hosil bo‗ladi.  
Surfaktant  yuza  –  aktiv  modda  sifatida  alveolalar  puchayishining  oldini 
olibgina  qolmay,  shuningdek  aerogematik  bar‘er  o‗tkazuvchanligini  ham  tartibga 
solib turadi, u bakteriotsit xossasiga ega. Bola tug‗ilgandan keyin o‗pka suyuqligi 
elimenatsisi va filtratsion bosimini boshqarishda aktiv katnashadi. Sufaktant tarkibi 
bo‗yicha 10% oqsil va 90% lipiddan iborat bo‗lgan lipoprotoid kompleksdir va u 
alveotsitlar  tomonidan  sintez  qilinadi.  Alveolalarda  havo  bilan  qon  o‗rtasida  gaz 
almashinuvi  kechadi  va  shuning  uchun  ular  bronx-o‗pka  sistemasining  xususiy 
respirator  bo‗limi  deb  hisoblanadi.  Surfaktant  moddasini  yetishmasligi  respirator 
disteres sindromini keltirib chiqaradi, ko‗proq chala tug‗ilgan bolalarda kuzatiladi. 
Disterss  sindrom  klinikasida  og‗ir  nafas  yetishmovchiligi  kuzatiladi.  Kichik 
yoshdagi  bolalar  o‗pkasida,  ayniqsa  alveolalar  va  o‗pka  kapillyarlari  devorlarida 
elastik  tolalar  kam,  ammo  o‗pka  aleveolalari,  bo‗lakchalar  orasidagi  yumshoq 
qo‗shuvchi to‗qima yaxshi rivojlangan, qon tomirlariga boy.  
O‗pka  qon-tomirlari turi  bir-birlari bilan anastamoz  hosil  qiluvchi bronxial 
hamda  respirator  bo‗limlari  uchun  alohida-alohida  bo‗lgan  qon  aylanish 

---

 
150 
sistemasidan  iborat  respirator  bo‗lim  o‗pka  arteriyasidan  qon  oluvchi  kapilyarlar 
turi  bilan  o‗ralgan,  bu  bo‗lim  venalari  chap  bo‗lmachaga  qo‗yiladi.  Zotiljam, 
pnevmoskleroz,  o‗pka  emfizemasi  kabi  kasalliklarda  o‗pka  qon-tomirlariga 
qarshilik ortishi natijasida kichik qon aylanish doirasida ham bosim ortadi, bu esa 
oqsigenatsiya  (kislorod  ta‘minoti)  ni  buzilishiga  olib  keladi.  O‗pka  to‗qimasi 
bronxovaskullyar  va  respirator  singari  2  qismdan  iborat  bo‗ladi.  1-yirik  tomirlar, 
bronxlar  va  nervlar  uchun  to‗shama  vazifasini  bajarsa,  ikkinchisi  subsegmentar 
bronxlar,  bronxiolalar,  alveolalararo  devor  asosini  tashkil  qiladi.  O‗pkaning 
limfatik  sistemasi  bronxopulmonal,  traxeobronxial  va  paratrexeal  limfa 
tugunlaridan  limfa  yig‗ib,  so‗ngra  o‗ng  limfa  yo‗liga  quyuvchi  yuzaki  va  chuqur 
limfa  tomirlari  to‗ridan  iborat  bo‗ladi.  Chap  o‗pka  cho‗qqisi  limfasi  bevosita 
ko‗krak  limfa  yo‗liga  qo‗yiladi.  Limfa  yo‗llari  keng,  o‗pka  ildizi  limfa  tugunlari 
bo‗laklararo  yoriqlarda  joylashgan  bo‗lib,  bolalarda  uncha  ko‗zga  tashlanmaydi. 
qon  va  limfa  aylanish  ayniqsa  kichik  yoshli  bolalarda  o‗pkaning  pastki  va  orqa 
qismlarida  yaxshi  rivojlangan.  O‗pka  darvozasi  orqali  uning  to‗qimasiga  bosh 
bronxlar, o‗pka arteriyasi va venalarini kamrab olib, o‗pka chigalini hosil qiluvchi 
simpatik  va  parasimpatik  nerv  tolalari  kiradi.  Sezuvchi  nerv  oxirlari  nafas 
reflekslarini paydo qiladi, nafas olish qo‗lami va maromini boshqarib boradi.