Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
349 
Bola asosan oilada va maktabda bashqalar bilan munosabatda bo’ladi. Oilaning 
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir vazifasi tarbiyalashdir. Bolalarning aqliy, 
jismoniy, axloqiy, estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi 
binoni faqat poydevorini qo‘yish bilan cheklanmasdan, balki uning so‘nggi g‘ishti 
qo‘yilguncha javobgardir. Ota-ona — san’atkor, bola — san’at asari, tarbiya jarayoni 
esa san’atning o‘zidir. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng milliy qadriyatlarimizning 
tiklanishi va xalqimiz azaldan saqlab kelayotgan milliy urf - odatlarimiz, an’analarimiz 
(bola tarbiyasida ota-onadan tashqari, buvi-buva, qarindosh-urug‘, mahallaning ham 
ta’siri) bu borada katta ahamiyatga ega. Lekin ba’zan oilaning tarbiyaviy vazifasining 
susayishi va targ‘ibot-tashviqot ishlarining kamligi natijasida oila a’zolari xulqida 
yomon odatlarning (ichish, chekish, narkomaniya, turli diniy oqimlar ta’siriga berilish, 
ma’naviy buzuqlik yo‘liga kirish) paydo bo‘lishi tashvishlanarli hollardan biridir. 
Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining 
mazkur vazifasi darajasiga kiradi.
Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oiladagi 
tarbiya orqali shaxsga ma’lum bir siyosiy - g‘oyaviy dunyoqarash, axloqiy me’yorlar va 
xulq namunalari, jismoniy sifatlar singdiriladi. Xalqimizda «Qush uyasida ko‘rganini 
qiladi», - deb bejiz aytilmagan. Oilada amalga oshadigan ijtimoiylashuv jarayoni 
natijasida shaxs ijtimoiy me’yorlar va qadriyatlarni o‘zlashtiradi, ijtimoiy hayotga kirib 
boradi.
Bola shaxsida salbiy xususiyatlarni kelib chiqishining asosiy sabablaridan biri 
ularda o’qishga nisbatan salbiy munosabatning paydo bo’lishidir. Odatda bunday 
munosabatning paydo bo’lishiga boshqa sabablar ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. 
Jumladan, o’quv faoliyati usuli, malakalari to’la tarkib topmaganligi sababli nisbiy 
bilim olish bilan qanoat hosil qilish, o’zlashtirish qobiliyatining sust rivojlanganligi, 
muayyan vaziyatlarda hukm va xulosa chiqarishda qiyinchilikka duch kelish, 
o’qituvchilar tomonidan o’quvchiga ob’ektiv baho bermaslik, o’qituvchining boladagi 
individual-psixologik va intellektual imkoniyatiga yetarlicha e’tibor bermaslik, o’qitish 
saviyasining pastligi, darslarni qiziqarsiz o’tilishi va boshqalardir. Bola shahsida salbiy 
xususiyatlarning kelib chiqishining yana bir sababi – ularning sinf jamoasi va turli xil 
jamoatchilik tashkilotlari bilan yaxshi aloqada bo’lmasligidir. O’quvchi bilan jamoa 
fikrining mos kelmasligi uning jamoa ichida o’z o’rnini borgan sari yo’qotib borishiga 
sabab bo’ladi. Unutmaslik kerakki, bolaning har bir xatti-harakati u bilan hisoblashish 
kerakligidan boshqa narsa emas. Shuning uchun jamoa a’zolari bunday bolaning 
qarashlarini vaqti-vaqtida hisobga olishlari yaxshi natija beradi. Bolaning fikr va 
qiziqishlarini jamoaning qo’llab-quvvatlamasligi yoki beparvoligi uni qonunbuzarlikka 
undaydi va xulq og’ishining kelib chiqishi uchun imkoniyat yaratadi. Natijada bola 
uchun kelajak rejalarining poymol bo’lish xavfi tug’iladi. O’qishdan va jamoadan yuz 
o’girgan bola o’z kelajagini, orzu-umidlarini maktab va jamoa faoliyatiga bog’lashdan 
ko’ra, yangi ulfatlari bilan aloqa qilishni afzal ko’radi va boshqa kishilardan najot 
izlaydi. Natijada bola nosog’lom xulqli bolalar to’dasiga tushib qoladi va ular xulq-
atvoriga xos bo’lgan xarakterga ega bo’ladi. Oilaviy sharoitning salbiy ta’siri ham bola 
shaxsida salbiy xususiyatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Ayrim oilalarda bola 
uchun zaruriy imkoniyatlar mavjud emasligi sababli u noxush holat bilan yolg’iz kurash 
olib borish kechinmalari bilan yashaydi. Bola dunyosida oilaviy sharoitga nisbatan 

---