Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

. 
Annatatsiya. Maqolada mustaqil bilim olish jarayonida mantiqiy fikrlashning 
pedagogik shart-sharpitlariga qaratilgan fikr va mulohazalar keltirib o’tilgan. 
Kalit so’zlar: fan, ta’lim, taraqqiyot, tarbiya, mantiq, fikrlash, bilim, mustaqil 
bilim olish, rivojlantirish, vazifa, faoliyat. 
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan bir 
qatorda tanlagan sohasi bo‘yicha mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan, o‘z bilimi va 
malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondashgan holda 
muammoli vaziyatlarni tog‘ri aniqlab, tahlil qilib, sharoitga tez moslasha oladigan 
mutaxassislarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan
. 
Fan-texnika taraqqiyoti jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy, ilmiy-
texnikaviy, ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ta’lim tizimi oldiga muayyan maqsad va 
vazifalarni qo’ydi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va 
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da bu talablar o’z aksini topgan. Bu talablarning 
maqsadi bozor iqtisodiyoti sharoitiga har tomonlama moslashgan, kamol topgan, 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
342 
jamiyat, davlat va oila oldidagi o’z burchini his etadigan kishilarni tarbiyalashdan 
iborat. Bu talablarni bajarish uchun o’qitishning samarali usullaridan foydalanib ta’lim 
jarayonlarini tashkil etish zaruratini tug’diradi. O’zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasida, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunda ta’lim-tarbiyani insonparvar, 
demokratik harakterda ekanligi, ta’lim jarayonining uzluksizligi, izchilligi, 
dunyoviyligi, bilim olishni hamma uchun ochiqligi yozilgan. Hozirgi kunda davr 
talabidan kelib chiqib mustaqil bilim olish jarayonlari amaliyotga joriy qilindi. Mustaqil 
bilim olish jarayonlarini tashkil etishda pedagoglar quyidagi jarayonlarga asoslanadilar.
1. Mustaqil bilim olishni samarali usullarini o’quvchilar uchun joriy etish. 
2. Bilim olish jarayonlarida o’quvchining qobilyati va o’zlashtirish darajasini 
hisobga olish. 
3. Zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari orqali o’qitishni tashkil etish.
Bu jarayonlar orqali o’quvchilarning mustaqil bilim olishlari samarali tashkillanadi 
va ko’zlangan maqsadlarga erishishi osonlashadi. Mustaqil bilim olish jarayonida 
o’quvchilar uchun qulayliklar ham mavjud. O’quvchilar bu jarayonda o’zlaridagi 
qobilyat va imkoniyatlarini namoyon eta oladilar. Mustaqil bilim olish orqali 
o’zlashtirilgan bilimlar mustahkamlanadi, yangilarini o’zlashtirish va ijodiy ishlash 
malakasi o’quvchida shakillandi. Mustaqil ravishda bilim olish uchun mavzuning 
asosiy mohiyatini yoritib berishga xizmat qiluvchi adabiyotlar yordamida mavzuni
o’zlashtirish samarali hisoblanadi. Bu jarayonda o’quvchi adabiyotlar bilan ishlashni 
ham o’rganadi. Mustaqil bilim olish jarayonlarida ketma-ketlika ahamiyat berish 
kerak. Chunki, o’quvchinig o’zlashtirayotgan bilimi bir-biri bilan bog’lanib, bir-birini 
to’ldirilib bormasa o’zlashtirish jarayonlarida uzilish yuzaga keladi. Fikrlash jarayonida 
qiyinchiliklar paydo bo’ladi. Pedagoglar bunday holatni oldini olish uchun mustaqil 
bilim olish jarayonini oldindan rejalashtirishlari lozim. Reja asosida beriladigan 
yuklamalar vazifa va topshiriqlar ketma-ketlkida amalga oshirilsa natijaga tezroq 
erishiladi. Mustaqil bilim olish jarayonida o’quvchilarning individual faolligi oshadi. 
Qobilyatli o’quvchilar o’z bilimlarini namoyon etishiga, o’rta o’zlashtiradiganlarni 
bilim olishga qiziqishi ortadi. Bu jarayon o’quvchining aqliy va amaliy ish uslublarini 
mustahkamlaydi, o’quvchiga o’z yutuq va faoliyatini baholashni o’rgatadi, o’rganish 
jarayonida o’quvchidan bor imkoniyatini ishga solishni talab etadi. Aynan shu jarayon 
o’quvchida mantiqiy fikrlash jarayonlarini yuzaga keltiradi. “Mantiq-yunon tilidan 
tarjima qilinganda “to’g’ri fikrlash, fikrlash san’ati””-,degan ma’nolarni bildiradi. 
Mantiqiy fikrlashning birnechta turlari mavjud.
1. Tasviriy-mantiqiy fikrlash. 
2. Mavhum- mantiqiy fikrlash. 
3. Og’zaki -mantiqiy fikrlash.
Mantiqiy vositalardan foydalanish inson faoliyatining barcha sohalarida 
foydalidir. Shu jumladan mustaqil bilim olish jarayonida ham. Mustaqil bilim olish 
o’quvchining mantiqiy fikrlash qobilyatini , amaliy imkoniyatlarini kengaytiradi. 
Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish har bir insonga yoshidan qatiy nazar zarur sanaladi. 
Mantiqiy fikrlash qobilyati insonlarga tezroq qaror qabul qilishni, turli ob’ektlar 
orasidagi munosabatlarni topish va natijasini qisqa muddatda oldindan belgilash 
imkonini beradi. Bundan tashqari boshqalarning xatti- harakatlarini tahlil qilib, 
sabablarini aniqlay oladilar. Mantiqiy fikrlash tug’ma qobilyat emas. Maxsus tadbirlar, 

---