Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
343 
o’yinlar va mashqlar orqali erishiladigan qobilyat hisioblanadi. Ta’lim jarayonlarida 
K.D.Ushiniskiy fikricha “Mantiq barcha fanlarni ostonasida turishi kerak”. 
Boshlang’ich ta’lim jarayonlarida o’quvchilarga mantiqiy fikr yuritishlari uchun 
qiziqarli tiopshiriqlar ko’proq berilsa, o’quvchida og’zaki nutq rivojlanadi. Fikr yuritish 
jarayonida so’z boyligi ortib boradi. Fikrning to’g’ri yoki xatoligini emas o’quvchining 
bu jarayonda qanday yondashgani muhim sanaladi. O’quvchida mustaqil ishlashi uchun 
ilk ko’nikmlar hosil qilinadi. Mustaqil bilim olish jarayonida mantiqiy fikrlashni 
shakillantirish uchun pedagog o’quvchini ongli ravishda o’z bilimini baholashga 
o’rgatish, mustaqil bilim olish jarayonini rag’batlantirish va belgilangan maqsadga 
yo’naltirish, ularning individual faoliyatini cheklamaslik, o’quvchining hohish va 
istaklarini ham hisobga olishi zarurdir. O’quvchi o’zi qiziqqan fan bo’yicha mustaqil 
bilim olishni boshlagan paytida unga berilgan topshiriq va vazifalar mantiqan fikrlashni 
talab etadi. Masalan adabiyot fanidan vazifa berildi.
Sarvigulning soyasinda, 
So’ndi gul netmoq kerak?
Sarviddin tobut yasab , 
Guldan kafan bichmoq kerak. 
Bu to’rtlik mualliflari o’z misralarida nima demoqchi bo’lganlarini topish uchun 
o’quvchi mantiqiy fikrlashni, tafakkur qilishni boshlaydi. Eng to’gri va aniq javobni 
topishga harakat qiladi. Bu misralar Alisher Navoiy va Husayn Boyqaroning bir-
birlariga yozgan maktublari edi. Maktubda, malika kasal bo’lib yotgan paytda Husayn 
Boyqaro safarda bo’ladi va malika vafot etadi. Malikani vafotini Alisher Navoiy shu 
tarza Husayn Boyqaroga yetkazadi. Shoh ham shu tarzda yozma javob qaytaradi. 
Mantiqiy fikrlashga o’rgatish uchun pedagoglar birinchi berilgan topshiriqni o’zi 
tushuntirib va yechimni asoslab berishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Keying 
topshiriqlarda o’quvchini o’zini ishlashiga o’rgatiladi. Ta’lim mantig’ining ikki asosiy 
jihati bor. Nazariy va amaliy. O’quvchi mantiqiy mohiyatni egallash uchun nazariy va 
amaliy jihatlarni birlashtirish kersk. Yaniy, nazariy olgan bilimlarini amalda qo’llashni 
o’rgatadigan vazifalarni bajara olishi kerak. 
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, mustaqil bilim olish o’quvchiga 
jiddiy talablarni qo’yadi. Pedagog va o’quvchi hamkorligidagi faoliyatning yakuni 
oldindan aniq bo’lgan o’qitish jarayonidan farqli o’laroq, mustaqil bilim olishda 
o’quvchi oldindan aniq bo’lmagan va rejalashtirilmagan natijani qayd etishi, bilim, 
ko’nikma va malakalarning aniq hajmini o’zlashtirishi zarur. Pedagog ishtiroki kamroq 
kuzatiladigan mustaqil bilim olish jarayonida o’quvchi shaxsini kamol topishi 
kuzatiladi. O’quvchi o’ziga berilayotgan topshiriq va vazifalarni bajarish jarayonida 
mantiqiy fikrlashi uchun keng imkoniyat tug’iladi. Individual ishlash ko’nikmasi 
shakillanadi. O’quvchida aniq natijaga erisha olishga bo’lgan ishonch mustaqil bilim 
olish jarayonlarida mantiqan fikrlashining rivojlanishida kuzatiladi. Mustaqil bilim 
olishning muhim xususiyatlaridan yana biri – o’qitish maqsadlari va tamoyillari, 
mazmuni, metod va vositalarini aniqlash hamda tanlash, ularni qiynalmasdan 
atrofdaglar yordamisiz amalga oshirish o’quvchining qobilyatini yuzaga chiqarishdir. 
Mustaqil bilim olish –o’quvchining shunday faoliyatiki, bunda o’quvchining izchillik 
bilan fikr yuritishi, aqliy va amaliy harakatlarining faolligi o’ziga bog’liq bo’ladi. 
Mustaqil bilim olish jarayonida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan 

---