Bohodir eshov o’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi

Qadimgi SHarq davlatchiligi paydo bo’lishi va rivojlanishi¹.

Misr

Milloddan avvalgi IV ming yillikning 2-yarmi. Nom-davlatlarining paydo bo’lishi

Milloddan avvalgi III ming yillikning 1-3 choragi. Qadigi podsholik

Milloddan avvalgi III ming yillik so’nggi choragi-II ming yillik birinchi choragi. O’rta podsholik.

Milloddan avvalgi II ming yillik o’rtalari va oxirlari. Yangi podsholik.

Milloddan avvalgi X-VIII asrlar. Misrda Liviya dinastiyasi.

Milloddan avvalgi IX asrning oxiri. Karfagenning paydo bo’lishi.

Milloddan avvalgi VII asr o’rtalari. Misrda Ossuriya hukmronligi o’rnatilishi.

Milloddan avvalgi VI asrning so’nggi choragi. Misrda Ahamoniylar hukmronligining o’rnatilishi

Milloddan avvalgi V-III asrlar. Karfagenning gullab-yashnashi.

Mesopotamiya

Milloddan avvalgi IV ming yillikning oxiri-III ming yilik boshi. Dastlabki SHumer shaharlarining paydo bo’lishi.

Milloddan avvalgi III ming yilikning 1-choragi va o’rtalari. SHumerda ilk sulolaviy davr.

Milloddan avvalgi III ming yilikning so’nggi choragi. Mesopatamiyaning birlashuvi.

Milloddan avvalgi XVIII asr. Bobilda Xamurappi hukmronligi.

Milloddan avvalgi XVI-XIV asrlar. Mitannning yuksalishi.

Milloddan avvalgi XVI-XII asrlar. Bobilda Kassitlar sulolasi.

Milloddan avvalgi XVI-XI asrlar. Ossuriyada o’rta podsholik.

Milloddan avvalgi XVI-VII asrlar. Yangi Ossuriya davri. Buyuk davlatning tashkil topishi.

Milloddan avvalgi VII-VI asrlar. Yangi Bobil podsholigi

Milloddan avvalgi VI asr o’rtalari. Bobilning Ahamoniylar tomonidan bosib olinishi.

Kichik Osiyo

Milloddan avvalgi II ming yillik boshlari. Kichik Osiyoning sharqiy qismida savdo kaloniyalari

Milloddan avvalgi XVIII-XVI asrlar. Qadimgi Xett podsholigi.

Milloddan avvalgi XV asr. Xett podsholigining zaiflashuvi.

Milloddan avvalgi XIV- XIII asrlar. Xett podsholigi. Kuchli davlatning tashkil topishi

Milloddan avvalgi X-VIII asrlar. Frigiya podsholigining gullab-yashnashi.

Milloddan avvalgi VII-VI asrlar. Liviya podsholigining gullab yashnashi.

Xitoy

Milloddan avvalgi XVII-XI asrlar. SHan-Ing’ davri. Davlatchilikning paydo bo’lishi.

Milloddan avvalgi XIV asr. Davlatning poytaxti bo’lgan SHan shahriga asos solinishi.

Milloddan avvalgi XI-VII asrlar G’arbiy CHjou davri.

Milloddan avvalgi VII-III asrlar. SHarqiy CHjou sulolasi davri

Milloddan avvalgi VI-V asrlar. Temir qurollarning keng yopilishi. Konfutsiy

Milloddan avvalgi IX IV-III asrlar. CHjango davri.

Hindiston

Milloddan avvalgi III ming yillikning-II ming yillik boshlari. Hind tsivilizatsiyasi

Milloddan avvalgi XIII-X asrlar. Ilk Rigveda davri

Milloddan avvalgi IX -VII asrlar. So’nggi Rigveda davri SHimoliy Hindistonda davlat paydo bo’lishi.

Milloddan avvalgi VI-V asrlar. Temir qurollarining keng yoyilishi. SHaharlar qurilishi.

Milloddan avvalgi IV-II asrlar. Mauriya davlati.

3 - §. Qadimgi Baqtriya, Xorazm va Sug’diyona davlatlari.
1. Qadimgi Baqtriya podsholigi.
Hozirgi Afg’onistonning shimoli-sharqi, O’zbekistonning janubi va Tojikistonning janubi-g’arbida joylashgan hududlar turli yozma manbalarda Bahdi, Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika, Tuxolo kabi nomlar bilan eslatib o’tiladi. Zamonaviy adabiyotlarda uni Baqtriya deb atash ehtirof etilgan(“SHohnoma”da Baxtar zamin, qadimgi turkiylarda Bahodirlar yurti).
Arxeologik mahlumotlarning guvohlik berishicha, milloddan avvalgi II ming yillik o’rtalariga kelib Surxon vohasida qadimgi dehqonchilik madaniyatining jadallik bilan rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o’tish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon bosqichma-bosqich rivojlanishning o’ziga xos xususiyat va qonunlariga ega edi. Agar davlatchilik asosini shahar madaniyati tashkil etilishini hisobga oldigan bo’lsak, bu jarayon O’zbekistonning janubida, Baqtriya hududida milloddan avvalgi II ming yillik birinchi yarmidayoq shaharmonand qishloq Sopollitepa misolida boshlangan edi. A.Asqarovning fikricha, agar Sopollitepa o’zining qadimgi shaharsozlik madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan protoshahar, yahni, Avestoda tilga olingan “vara” inshootini eslatsa, Jarqo’ton yodgorligi O’zbekiston hududida birinchi bor shakllangan tom mahnodagi shahar edi. Jarqo’ton qadimgi SHarq shaharlaridan tarkibiy jihatidan farq qilmaydi.
Tadqiqotchilarning fikricha, Jarqo’ton ko’rinishidagi ko’hna shaharlarni qadimgi SHarqdagi nom-davlatlar shakllari bilan qiyoslash uchun dalillar yetarli. Ammo, Mesopatamiya nom-davlatlarining asosiy belgilaridan bo’lgan yozuv Jarqo’tonda mavjudligi hozircha bahslarga sabab bo’lmoqda. Umuman olganda, milloddan avvalgi II ming yillikning so’nggi choragiga kelib qadimgi Baqtriya hududlarida davlatchilikning nom yoki voha tipidagi siyosiy uyushmalari shakllana boshlaganligiga ilmiy asoslar bor.
Milloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmi Baqtriya hududlarida ko’pgina tarixiy-madaniy o’zgarishlar bo’lib o’tadi. Bu o’zgarishlar quyidagi jarayonlar bilan bog’liq edi:

1. 
   Temir buyumlarning paydo bo’lishi va keng tarqalishi.
   
2. 
   Qalhalari bo’lgan qishloqlarning paydo bo’lishi va keyin ularning shaharlarga aylanish.
   
3. 
   Moddiy madaniyatning sezilarli darajada o’zgarishi.
   
4. 
   SHarqiy Eron qabilalarining migratsiyasi.
   

Arxeologik nuqtai nazardan, yuqoridagi davr Marg’iyona tipidagi Yoz I madaniyati mavjud bo’lgan davrga to’g’ri keladi. Tadqiqotchilar Yoz I madaniyati davrini milloddan avvalgi II-I ming yillik bo’sag’asi – VIII-VII asrlar bilan belgilaydilar. Surxon vohasidan aynan mana shu madaniyatga o’xshash yodgorliklar ko’plab ochib o’rganilgan. Bu davrda Baqtriyaning to’rtta-Ulonbuloqsoy, Bo’stonsoy, Urgul va Halqajar vohalari o’zlashtirilgan bo’lib, arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Kuchuktepa, Jarqo’ton, Bandixon va Qiziltepa ularning marakazlari edi. Yuqoridagi vohalar o’troq ziroatkorlar va chorvador-sastarlar harbiy boshliqlarining mulklari, markazlar esa ularning qarorgohlari bo’lgan bo’lishi mumkin.
Milloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida Qadimgi Baqtriya davlati tarkibiga Marg’iyona va Sug’diyona ham kirganligi taxmin qilinadi. Bu haqda turli hal mahlumotlar mavjud bo’lib, qadimgi fors podshosi Doro I Marg’iyonada bo’lib o’tgan Frada boshchiligidagi qo’zg’olonni (milloddan avvalgi 521 yil) bostirgani haqidagi Behistun yozuvlarini “mana men nimalarni qildim Baqtriyada” deb, hulosalaydi. Doro III davrida Baqtriya va Sug’diyona birlashtirilgan o’lka bo’lib, unda Bess nomli satrap hokimlik qilgan davrda Baqtriya, Marg’iyona hamda Sug’diyona aholisining urf-odatlari va madaniyati bir-biriga ancha o’xshash bo’lgan.
Tarixning otasi Gerodotning “Tarix” asarida Baqtriya xalqi Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olnadi. Yunon tarixchisi Ktesiy Knidskiy Baqtriya haqida qimmatli mahlumotlar beradi. Tarixchi davlatdagi ko’plab shaharlar, mustahkam poytaxt shahar Baqtra (Balx), Baqtriya podshosi Oksiart, uning bitmas-tuganmas boyliklari haqida hikoya qiladi. Tadqiqotchilarning fikrlarga qaraganda Qadimgi Baqtriya podsholigi qudratliligi jihatdan qo’shni viloyatlardan ancha ustun bo’lib, ular orasida alohida mavqega ega bo’lgan. Baqtriyaning tabiiy boyliklari undan tashqari hududda ham Old Osiyoga qadar mashhur edi. Ayniqsa, Badaxshon lojuardi (lazurit) va lahli juda qadrlangan.
Tadqiqotchilarning tahkidlashicha, milloddan avvalgi VIII-VI asrning o’rtalari qadimgi Baqtriya davlatining (aynan Baqtriya, Marg’iyona va Sug’diyona viloyatlarining mahlum qismlari sifatida taxmin qilinadi) rivojlangan davri bo’lib, bu yirik davlatning hududiy chegaralari: Murg’ob vohasi, Hindiqush tizmasi, Badaxshon, Nurota tizmasi va Buxoro hududlariga taqalgan bo’lishi mumkin. Bu davrda Baqtriya viloyatlariga qadimgi Xorazm davlati va sak-masagetlarning harbiy-siyosiy uyushmasiga tegishli o’lkalar chegaradosh bo’lgan.
Avestoning eski qismlarida Axuramazda yaratgan “eng yaxshi o’lkalar va mamlakatlar orasida to’rtinchi bo’lib go’zal va bayroqlari baland ko’tarilgan Bahdi mamlakati” atamasi uchraydi. Ayrim olimlarning fikricha bu “baxtar” atamasiga mos kelsa kerak. Baqtriya haqidagi keyingi qadimgi mahlumotlar Axamoniylar podsholarining mixxatlarida va bo’rtma tasvirlarida uchraydi. Misol uchun, Axamoniylar podsholarining markazlaridan biri Persepol shahridagi saroy devorlarida bo’rtma rasmlarda baqtriyaliklar idishlar ko’targan va ikki urkachli Baqtriya tuyalari bilan tasvirlanadi. Demak, Baqtriya mustaqil satraplik sifatida Axamoniylar davlatining iqtisodiy va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan.
A.Sagdullaevning tadqiqotlariga ko’ra, Baqtriya haqidagi turli mahlumotlar qadimgi yunon tarixchilari-Gerodot, Ktesiy, Arrian, Strabon, Kurtsiy Ruf, Diador,Pliniy kabilarning asarlarida ham mavjud bo’lib, ular bu podsholikning qadimiyligi va yuksak madaniyati haqida mahlumotlar beradi. Xususan, Ktesiy Knidskiy Ossuriya podshosi Nin Belidning Baqtriyaga qilgan yurishi, uning baqtriyalik ayol Semiramidaga uylanganligi, Baqtriya podshosi Oksiart va uning boy xazinasi haqida mahlumot beradi. Ktesiyning Baqtriya chegaralari haqidagi mahlumotlari ham qiziqarlidir. Uning xabar berishicha: g’arb tomondan Baqtriya tekisligiga boradigan yo’lni tog’lar to’sib turadilar, ulardan faqat dovonlar orqali o’tib borish mumkin. Baqtriya Tanaisdan Hind daryosiga cho’zilgan bo’lib, Tanais uni Yevropadan, Hind daryosi esa Hindistondan ajratib turadi.
Gerodot o’zining “Tarix” asrarida Baqtriya va baqtriyaliklarni 45 marta tilga oladi. “Baqtriya” atamasi Esxilning milloddan avvalgi V asrda sahnaga qo’yilgan “Fors”lar tragediyasida ham uchraydi. Yana bir qadimgi tarixchi Strabon Baqtriyani “oriylar o’lkasining javohiri” sifatida tahriflaydi.
Yozma manbalar mahlumotlari ko’p hollarda arxeologik mahlumotlar bilan tasdiqlanadi. Arxeolgiya mahlumotlarining guvohlik berishicha, milloddan avvalgi VII-VI asrlarda Baqtriyada shaharlar shakllanib bo’lgan edi. Oltindilyortepa (Aorn), Baqtriya (Boloi Hisor) va Qiziltepa kabi ko’hna shaharlar mustahkam himoya devorlar bilan o’rab olinadiki, ular bu hududlarda davlatchilik rivojlanishining asosi edi.
Baqtriyaning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi haqida yozma va arxeologik mahlumotlar nisbatan ko’pchilikni tashkil etadi. Arxeologiya mahlumotlariga ko’ra, milloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalariga kelib, Amudaryodan kechuv joyida va daryo yoqalab yo’llar bo’yida qalhalar (SHo’rtepa, Talashqon, Termiz, Xirmontepa) bunyod etiladi. Bu holatni olimlar Ahamoniylar mahmuriyatining Baqtiriyadan Sug’dga o’tuvchi yo’llarni qattiq nazoratda tutgan bo’lishi mumkinligi bilan izohlaydilar. Bu davrga kelib Baqtriya aholisi joylashuvida ham sezilarli o’zgarishlar bo’lib o’tadi. Bronza davrida o’troq dehqonchilik manzilgohlari asosan Baqtriyaning shimoli-g’arbida markazlashgan bo’lsa, keyinroq bu ko’lam kengayib shimoli-sharqiy qismlarni ham qamrab oladi. Tog’ oldi hududlaridagi vohalarda aholi turmush tarzi yanada qizg’inlashib borgan bo’lsa, Surxondaryo, Konfirnihon, Vaxsh, Yavansuv atroflarda yangi vohalar o’zlashtiriladi.
E.V.Rtveladze Baqtriyadagi bu davrga oid tadqiqotlarni umumlashtirib, ushbu hududlardagi aholi joylashuvining quyidagi o’nta vohasini ajratadi:

1. 
   Ulanbuloqsoy-Amudaryoning irmog’i bo’lgan Ulanbuloqsoy vohasini egallagan bo’lib, uning hududlarida Kuchuktepa va Dabilqo’rg’on joylashgan.
   
2. 
   SHerobod-Amudaryoning irmog’i bo’lgan SHeroboddaryoning o’rta oqimida joylashgan. Bronza davrida o’ng qirg’oq SHeroboddaryoda manzilgohlar paydo bo’ladi va keyinchalik chap qirg’oq hududlari o’zlashtirilib vohaning chegarasi Angorgacha cho’ziladi.
   
3. 
   Urgul (Bandixon)-Bandixonsoyning o’rta oqimida joylashgan. Ilgarigi o’ng qirg’oqdagi Bandixon I va II inqirozga uchrab, chap qirg’oqda yangi manzilgoh – G’ozimullatepa I paydo bo’ladi.
   
4. 
   Halqajar-Surxondaryoning o’ng irmog’i Halqajar vohasi hudularini egallaydi. Bronza davrida bu yerdagi irmoqlar havzalari o’zlashtirilgan bo’lsa, milloddan avvalgi VII asrdan boshlab daryoning chap qirg’og’ida manzilgohlar paydo bo’ladi. Bu vohadagi eng yirik yodgorlik Qiziltepa ko’hna shahri hisoblanadi.
   
5. 
   Yuqori Surhon-Surxondaryoning o’rta oqimi havzasida joylashgan bo’lib bu vohada ham ikkita manzilgoh aniqlangan. Ulardan biri SHerobodsoyning o’ng qirg’og’ida, ikkinchisi esa Dashnobodsoyning o’rta oqimida joylashagan.
   
6. 
   O’rta Surxon-Surxondaryoning o’rta oqimi havzasida joylashgan bo’lib, bu vohadan ham ikkita manzilgoh-Hayitobodtepa va Bandixonsoyning Surxondaryoga quyilishi joyida joylashgan Nomsiztepa aniqlangan.
   
7. 
   Amudaryo-Termizdan Boldirgacha bo’lgan Amudaryoning o’rta oqimi havzasida joylashagan. Bu vohada Termizning pastki qatlamlari va Kampirtepadagi 0,5 km. g’arbda joylashgan Nomsiztepa milloddan avvalgi I ming yillik o’rtalariga oiddir.
   
8. 
   Vaxsh – Yavan – Vaxsh va Yavansuv daryolarining o’rta oqimida joylashagan. Bu vohadan uchta manzilgoh – Tomoshatepa, Boldaytepa va SHo’rchi yaqinidan Nomsiztepa aniqlangan.
   
9. 
   Quyi Kofirnihon – Kofirnihon daryosining quyi oqimlarini egallaydi. Bu vohadan uchta – Qalaimir, Munchoqtepa va Xirmontepa manzilgohlari aniqlangan.
   
10. 
    Boytudasht-Panj vohasining yuqori qismidagi Boytudasht mavzesida joylashgan. Bu vohadan unchalik katta bo’lmagan sakkizta manzilgoh aniqlangan.
    

SHunday qilib, milloddan avvalgi I ming yilikning o’rtalariga kelib qadimgi O’zbekistonning janubida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan bog’liq ko’plab o’zgarishlar bo’lib o’tadi. Yuqoridagi sanab o’tilgan vohalarning har biri mahlum hududiy-siyosiy birlashmani tashkil etgan bo’lib, o’z nomiga, mahmuriy markazlariga, yirik shaharlariga ega bo’lgan bo’lishi mumkin edi. Misol uchun, Surxondaryodagi Qiziltepa ko’hna shahri atrofida to’rtburchak shaklda qurilgan qadimgi uy-qo’rg’onlari (Qizilcha) 3-4 ta qo’shni uylardan iborat bo’lib, alohida joylashgan qishloq jamoasini tashkil etganlar. Har bir katta oila jamoasini mahlum uy-joy, chorva va yerga egalik qilib, mahlum darajada iqtisodiy mustaqil bo’lgan. Qishloq jamoalarining hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy birlashuvi, ibtidoiy davrlarga oid urug’-qabilaviy birlashuvdan tubdan farq qilib, ilk davlatchilik shakllari paydo bo’lganligidan dalolat beradi.
Milloddan avvalgi VII-VI asrlar Baqtriya jamiyatida hududiy bo’linish shakllanib, alohining o’troqlashuv jarayonlari yanada kuchayadi. Ko’hna shaharlar qishloq xo’jalik atroflariga ega bo’lib, qalhalar paydo bo’ladi, muhim savdo yo’llari bo’ylarida tayanch istehkomlar barpo etiladi. Turli binolar bunyod etishda mudofaa inshootlarining ahamiyati yetakchi o’rin egallaydi.
Qadimgi Baqtriya dehqonchilik rayonlarining tuzilishi tabiiy-geografik joylashuv va shart-sharoitlarga qarab turlicha bo’lgan. Manzilgohlarning soni va o’zlashtirilgan yerlarning umumiy maydoniga qarab madaniy-xo’jalik vohalar bir nechta guruhlariga bo’lingan. Vohalarning chegaralari sug’orma dehqonchilik hududlari va sug’orish tarmoqlarning chegaralari bilan o’zviy bog’liq edi.
Tarixiy tahlil shuni ko’rsatadiki, davlatchilik jamiyatning ichida, o’z ichki qonuniyatlari asosida paydo bo’ladi va rivojlanadi. SHakllana boshlagani 3,5 ming yildan kam emasligi ilmiy jihatdan asoslangan Baqtriya davlatchiligi buning yorqin misolidir.