Ortidan Baqtriyaga kelib, saqlarni yenggan va Yunon

55. VARIANT Kushon podsholigi - oʻzbek davlatchiligi tizimidagi kadimgi davlat (milodiy 1—3-asrlar). Milodiy 1-asrning 1-yarmi yoxud oʻrtalarida yuyechjilar tasarrufidagi Kushon mulkining yuksalishi natijasida vujudga kelgan. Massagetlar (Xitoy yilnomalarida —yuyechji) miloddan avvalgi 140 yil Sirdaryo ortidan Baqtriyaga kelib, saqlarni yenggan va Yunon-Baqtriya podsholigi oʻrnida bir asr davomida 5 qabilaga boʻlinib yashagan. Boʻlardan kushon (Xitoy yilnomalarida guyshuan) qabilasi jabgʻusi Kujula Kadfiz (Kadfiz I) milodiy 1-asrda qolgan 4 qabilani boʻysundirib, oʻzini hukmdor deb eʼlon qilgan.

"Kushon" atamasi yo sulola yoki qabilaga tegishli boʻlib, u ilk bor miloddan avvalgi 1-asr oxiri — milodiy 1-asr boshida qukmronlik qilgan podshoh "Geray" — Sanab zarb qildirgan tangalarda qoʻllangan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga Shim. Baqtriya (Tojikiston hamda Oʻzbekistonning janubi, Turkmanistonning janubi-sharqidagi yerdar) kirgan. Dastlab jabgʻu, keyinchalik podsho unvoni bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon podsholigiga asos solgan boʻlib, uning davrida kushonlar hozirgi Afgʻoniston bilan Pokistonning koʻpchilik qismini bosib olgan. Kadfiz I ning vorisi Vima Kadfiz hukmronligi davrida Hindistonning aksariyat qismi Kushon podsholigiga qoʻshib olingan. Kushon podsholigi ning eng ravvaq topgan davri Kanishka hukmronlik qilgan vaqtga toʻgʻri keladi. Oʻrta Osiyoda kushon mulklarining shim. chegarasi Hisor tizmasi boʻylab, u yerdardagi togʻ daralarida gʻoyatda mustahkam chegara devorlari qurilgan.

2. Amir Temur Sohibqiron (hijriy 807) 1405-yil 18-fevralda O’trorda vafot etdi. Saroy a’yonlari mamlakat osoyishtaligini o’ylab, Temur vafotini sulola a’zolaridan sir tutishga va jasadni tezlik bilan poytaxtga - Samarqandga olib borib, dafn marosimini o’sha yerda o’tkazishga shoshildilar. Shu sabab uzoq-yaqindagi viloyatlarni boshqarib turgan shahzodalarga nomalar bitilib, elchilar orqali payg’omlar yuborildi⁷⁹.

Sohibqironning voqe’asini yashurdilar va og’olarni yig’lamoq va zoridin man’ qildilarkim, dushmanlar boshqa xabar topmagaylar⁸⁰.

Sohibqiron vafotidan keyingi dastlabki voqealar bayonini Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sidan quyidagicha o’qiymiz:”Subhda Hindushoh Xazonachi sohibqironni g’usl berib, Mavlono Qutbuddin (vasiyatida aytqonlarining) ta’limi va (sunna vojibotlari va tilovati Qur’on) birla mashg’ul bo’ldi. Va andin so’ng beklari, misli Berdibek, Sari Bug’a va Shayx Nuriddin va Shoh Malik va Xoja Yusuf va o’ziga xossa kishilar ittifoq qilib, ahd qildilar va ont ichtilarkim, bir-biri bilan muttafiq bo’lg’aylar va sohibqiron vasiyati bilan amal qilg’aylar va g’azog’a mutavajjih bo’lg’aylar”⁸¹.

Bu voqealar tafsiloti Ibn Arabshohning asarida esa quyidagicha aks etgan:”Temur vafot etib, tangri olamdan uning g’amini yo’q qilganda, u bilan askarlari ichida yaqinlari va bolalaridan Amiranshoh o’g’li, Temurning nabirasi Xalil Sulton va hamshirasining o’g’li Sulton Husayndan o’zga hech kim yo’q edi… Natijada askarlar (ham) sarosimaga tushib, seskandilar va Temur jasadini ortib, Samarqandga qarab qaytdilar. Xalil Sultonga baxt kulib boqib, borliq unga xoli bo’lgach, u taxtga egalik qildi. Uning otasi Amiranshoh Ozarbayjon va unga qarashli yerlarning mutavalliysi bo’lib, o’g’illari-Umar va Abu Bakr u bilan birga birga edi… Shohruh Hirot va Xurosonda yerlarida bo’lib, Pir Umar ea Fors viloyatlari va o’sha mamlakatlarda edi… Pirmuhammad (esa) Qandahorda bo’lib, u (Qandahor) Xuroson va Hind hududining o’rtasidadir”⁸

3. 1533 yilgacha mamlakat markazi Samarqand boʻlgan. Ubaydullaxon davrida (1533—39) poytaxt Buxoroga koʻchirilgan va xonlik Buxoro xonligi nomini olgan. 1510 yil Marv yaqinida Shayboniyxon shoh Ismoil I Safaviy qoʻshinlaridan yengilib halok boʻlgandan keyin Movarounnahr temuriylardan Zahiriddin Muhammad Bobur qoʻliga oʻtadi. Lekin, koʻp oʻtmay shayboniylar yana Movarounnahrni egallaganlar. Shu vaqtdan boshlab Movarounnahr butunlay shayboniylarga tobe boʻlgan. Oʻsha vaqtlarda xonlikka hozirgi Oʻzbekiston va Tojikistonning katta qismi, Balx va Badaxshon kirgan. Ubaydullaxon vafotidan keyin Buxoro xonligi mayda boʻlaklarga boʻlinib ketgan. Buxoroda Ubaydullaxonning oʻgʻli Abdulazizxon, Samarqandda esa Koʻchkunchixonning oʻgʻli Abdullatifxon mustaqillik eʼlon qilgan. Balx va Badaxshonda shayboniylardan Pirmuhammadxon mustaqil hukmronlik qilgan. Shu yillari shayboniy sultonlari va mahalliy mulkdorlarning hokimiyat uchun kurashi kuchaygan. Toshkent va Turkistonda Navroʻz Ahmadxon (Baroqxon), Karmana va Miyonqolda Iskandarxon, Balxda Pirmuhammadxon va boshqa kichikkichik hukmdorlar mustaqil boʻlib olganlar.4. Urushning boshlanishi. Umumiy harbiy safarbarlik
Insoniyat juda ko‘plab urushlarni boshidan kechirgan bo‘lib, bular ichida eng dahshatlisi, 50 mlndan ortiq kishining yostig‘ini quritgan, XX asr fojeasi bo‘lmish ikkinchi jahon urushidir. Olti yil (1939 yil sentabr-1945 yil sentabr) davom etgan bu urush yer sharining 80% aholisi joylashgan hududni o‘z ichiga olgan 61 ta mamlakatni qamrab oldi.

Ikkinchi jahon urushini Angliya, Fransiya va SSSR kabi yirik davlatlar o‘rtasidagi ixtiloflar, xususan, paydo bo‘lgan dastlabki damlaridanoq tashqi siyosat strategiyasi “jahon proletar inqilobi” mafkurasiga tayanib, butunjahon kommunistik imperiyasini tuzishga qaratilgan sovet davlati hamda Germaniya va Yaponiya kabi agressiv kuchlarning dunyoga hukmron bo‘lish uchun intilishlari keltirib chiqardi. Urushning asosiy aybdorlari jahonga hukmronlik qilish da’vosi bilan maydonga chiqqan Adolf Gitler va Iosif Stalin yurgizgan agressiv siyosat bo‘ldi. Fransiya va Angliya siyosiy yetakchilarining javobgarligi shundan iborat bo‘ldiki, ular bolshevizm xavfiga qarshi turuvchi kuchni tashkil qilish g‘oyasi bilan Germaniyada gitlerchilar partiyasining mustahkamlashuviga yordam beribgina qolmasdan, Avstriyaning Germaniya tarkibiga qo‘shib olinishiga (1938y mart) va Myunxen bitishuviga (1938 y sentyabr) yo‘l ochib berdilar. Bu esa, Ikkinchi jahon urushining boshlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi.

5 O‘zbekiston va MDH davlatlari. O‘zbekistonning Markaziy Osiyo respublikalari bilan o‘zaro hamkorligi

• Mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda, mintaqa ko‘lamida integratsiyani rivojlantirishda sobiq ittifoq tarkibida bo‘lib, endi mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirgan davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar ham alohida o‘rin tutadi.

  
  

• Sobiq ittifoq barham topgach, 1991 yil 8 dekabrda Minsk shahrida Rossiya federatsiyasi, Ukraina va Belorussiya davlatlari tomonidan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH)ga asos solindi.

  
  

• 21 dekabrda Almatida o‘tgan uchrashuvda MDH bitimini jami 11 davlat imzolab, MDHga a’zo bo‘lib kirdi. Ular bu bitmda davlatlarning hududiy butunligini tan olish, amaldagi chegaralar, ularning ochiqligi, fuqarolarning harakati erkinligiga, xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash, harbiy harakat va qurol-yarog‘ tarqatishning oldini olishda birgalikda harakat qilishga kelishib oldilar.

  
  

• MDH a’zolarining birgalikdagi harakatlariga quyidagi vazifalar kiritildi:

  
  

• tashqi siyosiy faoliyatlarni muvofiqlashtirish, mudofaa siyosati va tashqi chegarani muhofaza qilish;

  
  

• 
  
  umumiy iqtisodiy muhitni rivojlantirish va Umumevropa, Yevroosiyo bozorini shakllantirish;
  

• iqtisodiy islohot o‘tkazish;

  
  

• bojxona siyosatini birga olib borish;

  
  

• transport, aloqa, energetika tizimlarini rivojlantirish;

  
  

• ekologik, atrof-muhit xavfsizligini ta’minlash.

  
  

• uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashish.