|
Az mavti о ' nashast ba har xona motame,
V-az fa vti о ‘ bihest zi har go ‘sha shevane.
Z-ni sahmgin musibatu z-ni sahmnok marg,
Otash fito d dar dili har sangu Ohane.
M a’nosi:
О ‘limdan har bir uyga tushdi motam,
Mamlakatning har burchidan chiqdifig'on.
Temir yurak, tosh yurakli kishilar ham
Bu dahshatli musibatdan yutdilar qon.
Navoiy bu bevafo dunyoni tark etgan bo‘lsa-da, u xalqning
qalbida butun bir umrga abadiy muhrlanib qoldi. Xalq, millat
manfaati, baxt-saodati uchun, haqiqat va adolat tantanasi uchun
kurashda Alisher Navoiy siymosi bamisoli y o ‘lchi yulduzdir. U xalq
orasida ulug‘ inson, betakror va m o‘jizakor bir siymoga aylandi va
har bir o ‘zbek turkiy xonadonining eng ulug‘ va m o‘tabar zotidir.
Alisher Navoiy haqida juda ko‘plab xalq rivoyatlari to ‘qilgan. Ularda
ulug‘ Navoiyning oliyjanob insoniy fazilatlari hikoya qilinadi.
«Turkiston» gazetasining 1993-yil 9-fevral sonida «Ikki rivoyat» deb
nomlangan maqolasida Nurilla Ahmad quyidagicha hikoya qiladi:
«Alisher bilan Husayn Boyqaro yoshligidan tanishib katta b o ‘lishgan
qalin do‘stlar edi. Birga o ‘ynab yurganlarida odamlar hazillashib,
«Husaynning o ‘jarligi, qaysarligidan sultonlikka ishtiyoqi, Alisher-
ning o ‘ychanligi-yu mulohazali gaplaridan shoirlikka havasi bor»,
deb yurishardi. Shunday bo‘ldi ham Husayn Boyqaro jang-u jadallar
bilan taxtga chiqdi. Alisher esa ne-ne zahmatlar chekib, katta shoir
b o ‘lib tanildi.
Navoiy Mashhad va Samarqand tahsillaridan qaytib kelgan kuni
xalq shod-u xurramlik bilan kutib olibdi. Lekin Sulton uni kutib
olmoqqa chiqmabdi... «Yumushlar k o ‘p bo‘lsa, yaxshisi, o ‘zim
huzuriga borib kelay», deb suyukli m a’shuqasi Guli birlan saroyga
y o ‘l olibdi. Ammo u yo‘qligida Sultonning shahaming o ‘rtasida katta
bir bog‘ Ьафо ettirib, unga tutash ko‘chalardan o ‘tgan odamlami
jazolashidan bexabar edi. Qorovullar ikkalasini tutib olib, to ‘g ‘ri
saroyga olib boribdilar. Husayn Boyqaro Alishemi tanibdi-yu o ‘zi
chiqarib qo‘ygan farmoniga qarshi borsa el-ulus, qolaversa, a ’yonlari
oldida beburd b o ‘lib qolishdan cho‘chib, oxiri:
X bob. XIV asm ing ikkinchi yarmi - XV asrda M ovarounnahr va
X urosonda madaniy hayot
473
— Hoy Alisher, bog‘ ko‘chadan yurib gunohkor bo‘libsizlar.
Men sizlami endi jazolashga majburman. Lekin bitta savolimizga
to ‘g ‘ri javob bersanglar har ikkovlaringizning ham gunohingizdan
o ‘taman. Bir so‘z degilki, unda m a’shuqangning ismi va ne sababdan
bog‘ ko‘chaga kirganlaring anglashilsin. Javoblaring aw alo menga,
so‘ng a ’yonlarimizga manzur bo ‘lsun. Navoiy bir lahza o ‘ylanib
turibdi-yu, ushbu baytni aytibdi:
Navoiy о ‘tdi ко ‘changdan piyoda yori bilan
Kishi baloga qolurmi о z ixtiyori bilan.
Bog ‘bonni do ‘st debon keldim ко 'cha bog ‘i bilan,
Afv etsalar, ketgumdir G uliyorim bilan.
— Mingbor uzr, do‘stim, gunohingizdan o ‘tdim, — deb Husayn
Alishemi mahkam quchoqlab olibdi».
Uning ijodiy dahosi Abdurahmon Jomiy Navoiyning ham
ustozi, ham do‘sti va hamkori edi. Navoiyga bag‘ishlab u
«Hamsatul-mutahayyirin» («Besh hayratda qolganlar») asarini
yozgan. Bu asarida u jumladan, Navoiy haqida: «Kel, Jomiy umr
bo‘yi mashaqqat tortib, k o ‘nglingdan shu «besh ganj»ni dunyoga
chiqarding. Sening bu «Besh»ing («Hamsa») shunday kuchli panja
bo‘ldiki, daryokaflar qo‘li buralib ketdi. Biroq har xazina o ‘lchovli
(ya’ni yetuk shoir) qalamidan bu o ‘tar dunyo «Besh xazina» bilan
boyigandir. U «Besh»liklarga sening «Besh»ing qachon tenglashardi.
Ulaming bir xazinasi sening yuz xazinangdan yaxshidir. Xususan,
u panjaki, ganjadan sarpanja urganga sher kabi o ‘z sarpanjasini
urdi, turkiy tilda bir ajoyib qo‘shiq kuyladiki, jodu nafaslilar og‘zi
muhrlandi. Bu qalamga falakdan ofarinlar yog‘ilsin. Chunki bu
yoqimli naqshni o ‘sha qalam yaratdi va forsiy til egalari, forscha
nazm durlarini tizuvchilarga rahm qildi: u ham shu forsiy tilda
yozganda, boshqalarga so‘z aytishga majol qolmasdi. Bu m o‘jizakor
nazm tarozisi qarshisida Nizomiy kim-u Xisrav kim b o ‘ldi? U
boshqa tilda so‘z yuritganida aqlga oradagi farqni axtarish uchun
yo ‘l qolmadi.
Ey (Navoiy), sening ta ’bing so‘z ustodidir. Qalaming ochqichi
bilan so‘z eshigini ochding. Ravnaqdan qolib ketgan va xorlik
burchagidan o ‘rin olgan (turkiy) so‘zga sen yangidan obro‘y berding.
Uni ijod maydoniga olib chiqding. U sening ra’ying nuridan safoli
bo ‘ldi, luffing navosi (boyligi)dan navoli (bahramand) bo‘ldi»'.
1 «Х алк сузи», 1991 йил, 29 май.
474
V A T A N T A R IX I
Ingliz sharqshunos olimi E.Broun «Fors adabiyoti tarixi»
kitobida Navoiyga yuksak baho beradi: «...Navoiy turkiy nazmning
rivojlanishiga juda katta ta ’sir ko‘rsatdi, turk shoirlari ungacha
butunlay nom a’lum yoki nihoyatda kamsitilgan edilar»1.
U lug‘ Alisher Navoiyning buyuk davlat arbobi, bosh vazir
sifatidagi shaxsiy sifatlarini AQSH olimlari Tomas Lente va Glenn
Louvrilar quyidagicha ta ’riflaganlar: «XV asming oxirida temuriylar
saltanatining madaniy hayotiga juda muhim ta’sirini o'tkazgan
inson Mir Alisher Navoiy bo‘lib, u yangi siyosiy va iqtisodiy
sharoitni yaratishda g ‘oyat katta yordam berdi. Sulton Husaynning
«ko‘kaltoshi» («birga o ‘sgani») va yaqin do‘sti Mir Alisher
muhtojlarga hayr-u ehson qiluvchilaming mashhuri, shoir va olim
edi»2.
0 ‘zbekiston milliy istiqlol va mustaqillik yo‘lidan og‘ishmay
olg‘a tomon borayotgan bugungi kunda avlodlarimiz ongida
milliy ong, mustaqillik tafakkuri va milliy birlik kabi g ‘oyalami
shakllantirishda Mir Alisher Navoiyning bosib o ‘tgan boy,
j o ‘shqin hayot va ijod yo‘li hammamiz uchun ibrat va namunadir.
1991-yilning Navoiy yili deb e ’lon qilinishi, 0 ‘zbekistonda xalqimiz
uchun eng aziz va m o‘tabar qadamjolaming, madaniy-ma’rifiy
muassasalar, maktablar, oliy o ‘quv yurtlarining uning ulug‘ va
tabarruk nomi bilan atalishi, Navoiyga bag‘ishlab buyuk san’at
asarlarining yaratilishi va boshqalar xalqimizning o ‘z sevikli va
buyuk farzandiga mehr-muhabbatining ramziy ifodasidir.
Xullas, Mir Alisher Navoiy o ‘zbek xalqining, barcha turkiy
xalqlaming milliy g ‘ururi va iftixoridir. Uning nomi yosh avlodni
millat, yurt va Vatan baxt-u saodati va istiqloli uchun kurashga
chorlovchi siymo sifatida asrlar osha xalqlarimizning qalbida abadul-
abad yashayveradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
