Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V


Navoiy devoni  q o‘lyozmasining  sahifalari



Download 11,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet189/253
Sana31.12.2021
Hajmi11,52 Mb.
#219543
1   ...   185   186   187   188   189   190   191   192   ...   253
Bog'liq
2 5467894839875994463

Navoiy devoni  q o‘lyozmasining  sahifalari.

tilida  yozgan  45  ming  misraga  yaqin  she’rlarini  o ‘z  ichiga  oladi. 

Bundan  tashqari,  Navoiy  «Foniy»  tahallusi  bilan  fors-tojik  tilida  12 

ming  misradan  ziyod  she’rlar  yozadi.  U  «Devoni  Foniy»  nomi  bilan 

chop  etilgan.

Alisher  Navoiyning  «Xazoyinul-maoniy»  devoni  o ‘z  ichiga  16 

lirik  janm i  oladi  va  unda  3130  she’r  mujassamlangan.  U lug‘  shoir 

«Xazoyinul-maoniy»ga kirgan  she’rlarini  o ‘z hayotining to ‘rt davriga 

moslashtirib,  shartli  ravishda  to ‘rt  devonga  b o ‘ladi.  Bu  devonlar 

quyidagicha  nomlangan:  «G ‘aroyib  us-sig‘ar»,  «Navodir  ush-shab- 

bob»,  «Badoyi  ul-vast»  va  «Favoyid  ul-kibar».  Bu  xalq  orasida 

«Chor devon» nomi bilan mashhurdir.

Navoiyning  xalqchil  asarlari  uning  obro‘siga  yana  obro‘ 

qo‘shadi.  Husayn  Boyqaro  saroyidagi  Majididdin  boshliq  ig ‘vogar 

kuchlar  bundan  g ‘oyatda  tashvishda  edilar  va  ular  Navoiyning 

Hirotda  qolishini  o ‘zlari  uchun  goyatda  xavfli  deb  bilardilar.  Bu 

davrda  Husayn  Boyqaro  aysh-u  ishrat  va  kayf-safoga  ruju  qilgan, 

davlat  moddiy  jihatdan  og‘ir  ahvolga  tushib  qolgan  edi.  Saroydagi 

g‘animlar  bu  vaziyatdan  ustalik  bilan  foydalanmoqchi  bo‘ladilar. 

Navoiyning  talabi  bilan  saroydan  chetlashtirilgan  Majididdin  biror- 

bir  katta  mansabni  egallash  maqsadida  bir  necha  tuman  aqchaga 

muhtoj  bo ‘lgan  Husayin  Boyqaro  xazinasiga  bir  y o ‘la  2000  tuman 

aqcha  keltirib  topshiradi.  Shu  pul  bilan  u  saroy  ishonchini  qozonadi



X  bob. XIV asrning ikkinchi yarmi -  XV asrda M ovarounnahr va

X urosonda madaniy hayot

469

va  vazirlik  lavozimiga  tayinlanadi.  Ammo  Husayn  Boyqaro  bu 



ishni  Navoiy  m a’qullamaganligidan  tashvishlanadi.  Nihoyat  Alisher 

Navoiy  dushmanlarining  talabi  bilan  1487-yilda  Astrobodga  hokim 

etib  tayinlash  niqobi  ostida  poytaxt  Hirotdan  surgun  qilinadi. 

Astrobodda Navoiy  adolat  o ‘matadi,  tartib-intizomni  yo ‘lga  qo‘yadi, 

xalqqa  jabr  va  sitam  qilgan  amaldorlami  jazolaydi,  obodonchilik 

ishlari  bilan  shug‘ullanadi,  adabiy  ijod  ustida  ishlaydi,  fan,  mada- 

niyat  xodimlariga  murabbiylik  va  homiylik  qiladi.  Navoiyning 

dushmanlari  uni  Astrobodda  ham  tinch  qo‘ymaydilar.  Bir  necha  bor 

uning joniga  qasd  qiladilar.  Navoiy  bir  necha  bor  Hirotga  qaytishga 

Husayin  Boyqarodan  ijozat  so‘raydi.  Uning  iltimoslari  javobsiz 

qoldiriladi.  1488-yilda  Navoiyni  zaharlab  o ‘ldirishga  qasd  qilingan 

fitna  fosh b o ‘lgach,  Husayn  Boyqaro  uning  Xirotga  qaytishiga  ijozat 

beradi.

Navoiy  Hirotda  hech  qanday  rasmiy  lavozimni  qabul  qilmaydi, 

«janobi  oliyning  yaqini»  sifatida  siyosat  ishlariga  aralashadi  va 

umrining  oxiriga  qadar  ilmiy,  adabiy  ijod  bilan  m ashg‘ul  b o ‘ladi. 

Ulug‘  shoir  bu  davrda  o ‘zining  asosiy  diqqat-e’tiborini  Sulton 

Husayn  Boyqaro  bilan  uning  farzandlari  o ‘rtasidagi  toj-u  taxt 

va  davlat  talash  mojarolarini  bartaraf  etishga  qaratadi.  Albatta,  bu 

ishlar  Navoiyning  tinka-madorini  quritadi.  Buning  ustiga  shu  yillar 

davomida  Navoiy  uchun  g ‘oyatda  musibatli  voqealar  birin-ketin 

sodir  bo‘ladi.  1492-yilda  Abdurahmon  Jomiy  vafot  etadi.  Bu  voqea 

Navoiyni g ‘oyat qattiq iztirobga soladi.

Balx  hokimi  lavozimini  bajaruvchi  Darvesh  Ali  o ‘z  akasi 

Navoiyga nisbatan  Majididdin  tomonidan uyushtirilayotgan  ig‘volar- 

dan  gazablanib,  Husayn  Boyqaroga  qarshi  isyon  ko‘taradi.  Husayn 

Boyqaro  Majididdinni  vazirlikdan  chetlashtiradi.  Biroq  Majididdin 

Navoiyga nisbatan  ig‘vo  va bo‘htonni  davom  ettiradi.  U  Darvesh Ali 

isyonida  Navoiyning  qo‘li  borligiga  Husayn  Boyqaroni  ishontiradi. 

Husayn  Boyqaro  Balxga  Darvesh  Aliga  qarshi  qo‘shin  tortganda 

Navoiy  u  bilan  birga  borishga  majbur  bo‘ladi.  Darvesh  Ali  isyoni 

bostirilgach,  Navoiyning bu  isyonga aloqasi yo‘qligi  m a’lum b o ‘ladi. 

Husayn  Boyqaro  Darvesh  Ali  bilan  yarashadi.  Ammo  ko‘p  o ‘tmay 

u  vadasidan  qaytib,  Darvesh  Alini  zindonga  soladi.  Majididdin 

saroydan  chetlatilgan  bo‘lsada,  Husayn  Boyqaro  saroyida  ijobiy 

o ‘zgarishlar  yuz  bermaydi.  Sulton  Husayn  kayf-u  safoni  avjga 

mindiradi.  Majididdin  saroydagi  ziddiyat  va  qarama-qarshiliklami 

yanada 


cho‘g ‘lantiradi. 

Husayn  Boyqaroning  mastligidan




470

V ATAN  T A R IX I

foydalanib,  shohning  sevikli  xotini  Xadichabegim  bilan  birga  fitna 

uyushtiradi.  Husayn  Boyqaro  og‘li  Badiuzzamonning  og‘li  —  

nabirasi  M o‘min  Mirzoning  qatl  etilishi  to ‘g ‘risidagi  buyruqqa  imzo 

chekadi.  Bu  ota-bola  o ‘rtasida  qattiq  mojaroning  kelib  chiqishiga 

sabab  b o ia d i.  1499-yilda  esa  Husayn  Boyqaro  yana  bir  ig‘voning 

domiga  tushadi  va  Navoiyning  qarindoshi  va  sevikli  shogirdi  shoir 

Mirhaydar  Sabuhiyni  o ‘ldirtiradi.  Bunday  voqea  va  hodisalar  ulug‘ 

shoiming ruhiy holati va salomatligiga albatta salbiy ta ’sir k o ‘rsatadi.

Ammo  shunga  qaramasdan  Alisher  Navoiy  buyuk  ijodiy 

ishlarini  davom  ettiradi.  1488-1501-yillar  davomida  u  Hirotda  bir 

qator shohona asarlar yaratadi.  Navoiy «Tarixi muluki  ajam»  («Ajam 

shohlari  tarixi»)  asarini  tarixiy  manbalardan  keng  foydalangan 

holda  yaratadi.  Qadimgi  xalq  afsonalarini  qayta  ishlaydi.  1490-yilda 

yozilgan  «Xoloti  Sayid  Hasan  Ardasher»  nomli  asar  shoir  va 

m a’rifatparvar  inson  Sayid  Hasan  Ardasher  haqidadir.  Navoiyning 

«Risolayi  Muammo»  kitobi  1491-yilda  yozilgan  b o ‘lib,  u  muammo 

janrig‘a bag‘ishlangan.  Xuddi shu yili ulug‘  shoir «Majolisun-nafois» 

nomli  tazkirasini  yozishga  kirishadi.  Unda  XV  asrda  yashab  ijod 

qilgan  450  dan  ortiq  shoir  va  yozuvchilaming  hayoti  va  faoliyati 

to ‘g ‘risida qimmatli m a’lumotlami beradi,  ulaming asarlaridan  ayrim 

parchalami  keltiradi.  Navoiy  1491-yildan  keyingi  davrda  Husayn 

Boyqaro  va  boshqalarga  yozgan  maktublarini  to‘plab,  «Munshaot» 

nomi  bilan  kitob  qilib  chop  ettiradi.  Ayni  paytda  u  fors-tojik  tilida 

yozgan  maktublarini  ham  alohida  kitob  holiga  keltiradi.  Bu  xatlar 

Alisher  Navoiyning  hayoti  va  faoliyati,  uning  g ‘oyaviy  va  ilmiy 

dunyoqarashi  hamda  ulug‘  shoir  yashagan  davming  ijtimoiy- 

siyosiy  va  madaniy  hayotini  o ‘rganishda  g ‘oyat  qimmatli  manba 

hisoblanadi.  Navoiyning  1492-yildan  keyin  yozilgan  «Mezon  ul- 

avzon»  («Vaznlar  o ‘lchovi»)  asari  sher  tuzilishi,  amz  vazni  haqida 

ham  nazariy,  ham,  amaliy  m a’lumotlar  beruvchi  asardir.  XV  asrda 

yashab  ijod  etgan  falsafiy  shoir  va  mutafakkir  Pahlavon  Muhammad 

haqida  Alisher  Navoiy  o ‘zining  «Holoti  Pahlavon  Muhammad» 

badiiy-biografik  asarini,  1496-yilda  so‘fiylar  haqida  «Nasoyimul- 

muhabbat»  («Muhabbat  shabadasi»)  asarini  yozib  tamomlaydi. 

1498-1499-yillarda  shoir  o ‘zining  «Lison  ut-tayr»  falsafiy  dostonini 

yozadi.  Ana  shu  asar  bilan  deyarli  bir  vaqtda  Navoiy  o ‘zining 

mashhur  lingvistik  asari  «Muhokamatul-lug‘atayn»  («Ikki  til  haqida 

muhokama»)  deb  nomlangan  asarini  yozib  tugatadi.  Bu  asar  ulug‘ 

shoiming uzoq yillar davomida olib borgan ilmiy ishlari va tajribalari



X bob.  XIV asm ing ikkinchi yarmi -  XV asrda M ovarounnahr va

X urosonda m adaniy hayot

471

natijasi  oiaro q,  o ‘zbek  tilining  hayotdagi  o ‘m i  va  badiiy  ijoddagi 



mavqeyiga  bag‘ishlangandir.  1500-yilda  Navoiyning  «Mahbubul- 

qulub»  («K o‘ngillaming  sevgani»)  deb  ataluvchi  yirik  asari  e’lon 

qilinadi.  Bulardan  tashqari  Alisher  Navoiy  o ‘zi  yashagan  davrning 

iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi,  o ‘z mulklari hamda qoldirgan imoratlari 

to ‘g ‘risida  m a’lumot  beruvchi  «Vaqfiya»  (1482),  diniy  va  odob- 

axloq  masalalariga  oid  «Nazmul-javohir»  («Gavharlar  tizmasi», 

1485),  «Tarixi  anbiyo  va  hukamo»  («Anbiyolar va  hakimlar tarixi»), 

«Sirojul-muslimin»  («Musulmonlik  nuri»,  1488)  va  boshqa  bir 

qancha asarlar yaratadi.  Navoiy yaratgan ijod durdonalarining deyarli 

barchasi bizgacha yetib kelgan.

Ammo  shu  narsani  alohida  qayd  qilmoq  kerakki,  ulug‘  shoir, 

buyuk davlat arbobi va mutafakkir Alisher Navoiyning ham ushalmay 

qolgan  orzu-armonlari  bo‘lgan.  Eng  aw alo,  bu  orzulami Navoiyning 

o ‘zi  uchta  deb  ko‘rsatgan:  Yusuf  va  Zulayho,  Navoiyning  o ‘z 

sevgilisi  haqida  dostonlar  va  Husayn  Boyqaro  tarixi  haqida  kitob 

yozishdan  iborat  edi.  Nachora,  ulug‘  bobomizning  bu  orzulari 

ushalmagan orzuligicha qoldi.

Alisher Navoiyning vafoti bir tomondan,  dahshat bo‘lsa,  ikkinchi 

tomondan,  hayot sabog‘i,  tarbiya maktabi  sifatida  odamlami  insofga, 

diyonat  va  farosatga  chorlaydi.  Ulug‘  Navoiy  jo ‘shqin  ijod  bilan 

band.  Uning  maktabdosh  do‘sti  Husayn  Boyqaro  esa  o ‘z  farzandlari, 

amir  va  amirzodalar  bilan  toj-u  taxt,  yer-mulk  va  davlat  talashib 

jang-u jadaldan  bo‘shamaydi.  Husayn  Boyqaro  1500  yilning  yozida 

otaga  qarshi  isyon  k o ‘targan  o ‘z  og‘li  Muhammad  Husaynga  qarshi 

qo‘shin  tortadi.  28-dekabrda  Husayn  Boyqaro  bu  urushda  g ‘alaba 

qozonib,  og‘li  Muhammad  bilan yarashib,  Hirotga  qaytadi  va  yo‘lda 

X o‘ja   Abbos  qishlog‘ida  to ‘xtaydi.  Bu  xushxabami  eshitgan  Alisher 

Navoiy  do‘sti  Husayn  Boyqaroni  tabriklash  uchun  y o ‘lga  otlanadi. 

X o‘ja   Abbos  qishlog‘iga  yetib  kelgan  Navoiy  ko‘zda  yosh  ila  do‘sti 

Husayn  Boyqaroga  talpinganicha  otdan  tushar  chog‘ida  bandalikni 

bajo  keltiradi.  1501-yil  3-yanvarda  buyuk  davlat  arbobi,  she’riyat 

mulkining dahosi, ulug‘  mutafakkir inson Alisher Navoiy bu dunyoni 

tark  etadi.  Turkiylar  dunyosi  motam  to ‘nini  kiyadi.  Podsho  Husayn 

Boyqaro Navoiyning m a’rakasida  o ‘zi bosh bo‘ladi.  U uch kungacha 

Navoiyning uyida aza tutib  yotadi.  Butun Xuroson va Movarounnahr 

g ‘am  va  qayg‘u-alamga  botadi.  Juda  k o ‘plab  shoir-u  yozuvchilar, 

adiblar  va  tarixchilar  ulug‘  Navoiy  to ‘g ‘risida  asarlar,  dostonlar, 

she’rlar  va  tarixiy  kitoblar  yozadilar.  Tarixchi  Xondamir  hazrat




472

V A T A N   T A R IX I

Alisher Navoiyning  o ‘limi butun mamlakat va xalq uchun nechog‘lik 

og‘ir va musibatli b o ‘lganligini  quyidagicha yozgan edi:




Download 11,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   185   186   187   188   189   190   191   192   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish