Темур ва Тухтамиш. «Шарк юлдузи», 1991, 11-сон, 148-149-бетлар.
IX bob. A m ir Tem ur va tem uriylar davri
361
1391-yil 21-fevral kungi qurultoyda Temur o ‘z amirlari va
amirzodalari bilan kengashib bo‘lgach, T o‘xtamishning elchilarini
olib Oltin 0 ‘rda sari yurishni davom ettiradi va otining jilovini
Qozog‘iston cho‘llari tomon buradi. Uning lashkarlari cho‘l-u
biyobonlami, osmono‘par qor bosgan to g ia m i bosib o ‘tadi. Temur
juda ko‘p qurbonlar berib, aprel oyining oxirlarida dastlab Kichik
tog‘, so‘ngra Ulug‘ tog‘dan oshadi.
Shomiy bergan m a’lumotlarga qaraganda, Temur o ‘z lash-
karlariga Ulug‘ tog‘ etaklarida to ‘xtab nafasni rostlashga buyruq
beradi. Uning amri bilan har bir suvoriy va sipoh bittadan tosh olib
belgilangan joyga qo‘ya boshlaydi. Buyuk Sohibqiron baland tog‘
cho‘qqisiga ko‘tarilib, m ag‘rurlik bilan o ‘z askarlarining harakatlarini
kuzatar edi. Toshlardan hosil qilingan baland tepalik Samarqand
sultoniga zavq-u shavq bag‘ishlardi. U lashkarga dam olishga farmon
berar ekan, oddiy navkardan tortib tuman boshliqlarigacha xazinadan
mukofot berishni buyuradi. Amir Temur bu tarixiy yurish to‘g ‘risida
xotira qoldirmoq istagida mohir toshkesar va naqqosh san’atkomi o ‘z
yoniga chorlab, yassi toshga esdalik yozuv bitishga buyruq beradi.
Hozir Sankt-Peterburgdagi davlat Ermitaj muzeyida saqlanayotgan bu
sangtaroshda: «Turon Sultoni Temur ikki yuz ming kishilik qo‘shin
bilan T o‘xtamishga qarshi urushga ketdi», deb yozilgan edi. Temur
lashkarlari 1391-yil 4-iyunda Yoyiq (Ural) daryosini kechib o ‘tadi.
Askarlarga sovut va qalqonlar bilan birga yana in’omlar ulashiladi.
Bu o ‘rtada T o‘xtamish askarlaridan bir nechtasi q o ig a olinib,
ulardan harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan qimmatli m a’lumotlar olinadi.
Xullas, jahon harbiy san’ati tarixiga kirgan Temur va T o‘xtamish
o ‘rtasidagi jang hozirgi Samara shahri bilan Chistopol o ‘rtasidagi
Qunduzcha degan joyda bo‘ladi, Jang T o‘xtamishning ustunligi bilan
boshlanadi. Ammo Temur haddan tashqari sovuqqon va beparvo edi.
U jang oldidan otdan tushib ikki rakat namozini o ‘qib, so‘ng otga
minib jangga otlanadi. Temuming piri — naqshbandiylar tariqatining
rahnamosi, darveshlar-u qalandarlar yo‘lboshchisi Mir Sayyid Baraka
lashkarga qarata otashin va jangovar nutq so‘zlaydi, Temurga Alloh
nomi bilan m a’naviy ozuqa beradi va sening g ‘alabang ta ’minlangan,
deb bashorat qiladi.
Darhaqiqat, Sohibqiron o ‘zining ayyor va qabih raqibi bo‘lmish
To‘xtamish ustidan g ‘alaba qozonadi. Sharafiddin Ali Yazdiyning
yozishicha, Temur bu jangda umshlar tarixida yangi usul qo‘llagan.
U o ‘z askarlarini 7 favjga bo‘lib joylashtiradi. Q o‘shin ikki safda
362
VATAN TARIXI
joylashib, ehtiyot qism ham b o ‘ladi. Birinchi safda chap qanot
(shig‘ovul), asosiy qism (korpus) — avong‘or va o ‘ng qanot
(chopovul) avong‘orlari; ikkinchi safda — chap qanot (javong‘or),
asosiy qism (korpus — avong‘or) va o ‘ng qanot (barong‘or);
uchinchi safda — ar’yergard (asosiy kuchlardan orqadagi qism) yoki
ehtiyot (zaxira)dagi qismlar joylashtirilgan. Amir Temuming o ‘zi
boshchilik qilgan ehtiyotdagi qismlar zamr bo‘lib qolgan paytlarda
yuqoridagi ikki safga yordam berish maqsadida tuzilgan.
Amir Temur o ‘z raqibiga ruhiy ta ’sir qilish y o ‘llarini ham bilgan.
U jang qizib turgan bir paytda xizmatkorlarga 8000 kishilik qismga
chodirlar tayyorlab taom tayyorlashni buyuradi.
Uch kunlik shiddatli jangdan so‘ng Temur lashkarlari to ‘la
ustunlikka ega bo'ladilar va zafar quchadilar. Yazdiy bu jangni
shunday ta ’riflaydi: «Temuming muzaffar bayrog‘ini ko‘rgan
T o‘xtamishxonda qat’iyat y o ‘qoldi. U xon va taxt alami suviga
qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga artdi va taxtga yana qaytib chiqish umidi
chippakka chiqayotganini bilib, o ‘z jonini bermaslik g ‘amida uchqur
otining jilovini burdi va ming bir hiyla bilan qutulib qoldi... U
qochishni afzal bilgan edi»1. Bu jangda har ikkala tomondan hisobsiz
odam qiriladi. Ayniqsa, T o‘xtamish askarlari katta talafot beradilar.
M.Ivanin bergan m a’lumotlarga qaraganda, jangchilaming ko‘pi
qurol zarbidan halok bo‘lgan, m a’lum qismi Itil (Volga) daryosiga
cho‘ktirilgan, 200 chaqirimga yaqin masofadagi maydon ulaming
murdalari bilan qoplangan edi. Amir Temur bu urushda juda katta
o ija oladi. M agiublam ing bekalari va xotinlari ham asir tushadi.
Saroy shahridan to Azov dengizigacha bo‘lgan shaharlar musodara
qilindi. Ali Yazdiyning yozishicha: « 0 ‘rdadagi ayrim kishilar ne-
ne mashaqqat bilan zarur oziq-ovqat topishardi, ulaming qo‘y va
yilqilarini ortlariga chekinayotganlarida haydab ketishga ham hollari
kelmay qoldi... Temur qarorgohida huri monand qizlar va juvonlar
shunchalik k o ‘payib ketdiki, ulaming soni besh mingdan oshardi».
Sohibqiron Volga b o ‘yidagi sayhonlikda g ‘alaba sharafiga hali
hech ko ‘rilmagan bazm beradi. U odatiga xilof ravishda bu safar
askarlariga sharob ham ichishga ruxsat beradi va sovg‘a-salomlar,
mukofotlar ulashadi.
Ibn Arabshoh Qunduzchadagi g ‘alabada Sayyid Barakaning
o ‘miga alohida e’tibor beradi va shunday yozadi: «Qo‘shinlar bir-
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
