боб. ЎЗбекистон республикасининг бюджет тузилиши, бюджет тизими 4

Бюджет даромадлари – қонунчиликда белгиланган тартибга биноан давлат ҳокимияти органлари ва маҳаллий бошқарув органлари ихтиёрига беғараз ва қайтариб бермаслик шартлари бўйича келиб тушаётган пул маблағларидир.
Жаҳон амалиётида бюджетга пул тушумларининг уч асосий йўналиши мавжуд:
• юридик ва жисмоний шахслардан қонун ҳужжатларига мувофиқ белгиланган солиқлар ва йиғимлар кўринишида ундириладиган мажбурий тўловлар ва фойдаланиш эвазига тўловлар ва бадаллар ундириладиган давлат мулки ва умумдавлат ресурслари;
• давлат заёмлари, бошқа қимматли қоғозлар, лотереялар сотишдан тушган
даромадлар, давлат банкларига қўйилган омонатларнинг қисмлари ва бошқалар
кўринишида жалб қилинган ресурслар.
Бюджет даромадларининг ҳажми солиқ солишнинг белгиланган солиқ ставкалари билан аниқланадиган ЯИМнинг ўсиши ва солиқ юкига боғлиқдир. Даромадларнинг асосий вазифаси бюджет харажатларини таъминлашдир.
Бюджет харажатлари – бу давлат ва маҳаллий ўзини ўзи бошқарув органларининг вазифа ва функцияларини бажариш учун йўналтирилаётган пул маблағлари; давлат пул маблағлари фондини тақсимлаш ва уни тармоқ, мақсадли ва ҳудудий йўналишларда фойдаланиш юзасидан вужудга келадиган иқтисодий муносабатлардир.
Бюджет харажатлари категорияси аниқ харажатлар турлари орқали намоён бўлади ва уларнинг ҳар бири сон ва сифат жиҳатидан тавсифлаб берилиши мумкин. Сифат тавсифи бюджет харажати ҳар бир турининг иқтисодий табиати ва ижтимоий мақсадини белгилаш имконини берса, сон тавсифи уларнинг ҳажмини белгилайди.
Бюджетнинг уч асосий ҳолати фарқланади: тақчиллик, профицит ва
мутаносиб ҳолат.

2 Расм. Давлат бюдежтининг холати

Бюджет харажатларининг даромадлардан ошиб кетиши (бюджетнинг салбий сальдоси) бюджет тақчиллигини англатади. Бюджет даромадларининг харажатлардан ошиб кетиши (бюджетнинг ижобий сальдоси) бюджет профицитини англатади.

Мутаносиб бюджет – харажатлар ва даромадлар суммаси бир-бирига тенг бўлади.
Иқтисодий назарияда бюджет тақчиллиги ёки профицити умумий харажатлар ҳажмидан 1 фоизга ошиб кетмаса, бундай бюджет мутаносиб деб ҳисобланади.
Бюджет тақчиллиги – давлат учун номақбул бўлган ҳол. Шундай бўлса ҳам, бюджет тақчиллигини фавқулодда, фожиали ҳолатга йўйиш нотўғридир. Чунки тақчиллик табиати турлича бўлиши мумкин. Давлат бюджети тақчиллиги назорат остида ва иқтисодиёт учун хавфли эмас деб унинг ҳажми ЯИМга нисбатан 3 фоиздан ошмаганда (Маастрихт мезонлари) таъкидлаш мумкин. Акс ҳолда у пул, кредит тизими ва умуман иқтисодиётнинг фаолиятига таъсир кўрсатиши мумкин.