Bob. Korporativ strategiya va ijtimoiy mas’uliyat

KORPORATSIYA STRATEGIYASINI ISHLAB CHIQISH JARAYONI
Korporativ boshqaruv maqsadlarini belgilash bo‘yicha professor M.B.Xamidullinning³ “Korporativ strategiyalarni moliyalashtirish usullari va mexanizmlari” maqolasida aytib o‘tganidek an’anaviy neoklassik iqtisodiy modelga ko‘ra, xar qanday kompaniya foydani bir marta olish uchun emas, balki uzoq muddatga ta’minlash uchun uni maksimallashtirishga xizmat qiladi. Mazkur nazariya doirasida boshqa


³ M.B.Xamidullin. Korporativ strategiyalarni moliyalashtirish usullari va mexanizmlari. Korxonani boshqarish jurnali. 2007y№5-6. 4b
rasmiy mezonlar xam qo‘llaniladi. Hususan, kompaniyaning umumiy samaradorligini baholash uchun "aksiyaga daromad" ko‘rsatkichidan foydalanish juda keng tarqalgan, investitsiyalar samaradorligini baxolash uchun esa "investitsiyalar rentabelligi" ko‘rsatkichidan foydalanish mumkin. Ammo yuqorida ko‘rsatilgan va shularga o‘xshash boshqa ko‘rsatkichlar asosida qarorlar qabul qilish doim xam to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Korporatsiyalarga u yoki bu darajada egalik funksiyasi xamda boshqarish va nazorat qilish funksiyalarining ajratilishi xos. Ushbu muammmo biznesni tashkil qilish shakllarining murakkablashgani sayin yanada chuqurlashib boradi. O’z navbatida, bu bir nechta boshqaruv nazariyalarining paydo bo‘lishiga olib keldiki, ularning negizida kompani mulkdorlari va uning boshqaruv apparati manfaatlarining qarama qarshiligi yotadi.
Ular orasida "Vakolatlarni o‘tkazish nazariyasi yoki Agentlik nazariyasi" ko‘proq ma’lum bo‘lib, u kompaniyaga bevosita aloqador jismonga shaxslar - mulkdorlar (aksiyadorlar, ishtirokchilar) hamda boshqaruv xodimlaridan iborat ikkita katta guruxni birlashtiradi. Ushbu guruhlarning manfaatlari doim xam bir-biriga mos kelavermaydi, bu ayniqsa muqobil qarorlarni, ya’ni biri xoziroq foyda olishni ko‘zda tutadigan, boshqasi istiqbolga mo‘ljallangan qarorlarni qabul qilishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Boshqaruv xodimlarining bir-biriga qarama-qarshi kichik guruhlarini yanada kichik guruxchalarga ham bo‘lish mumkin, ularning xar biri o‘zining gurux, manfaatlarini ustuvor deb belgilaydi⁴.
Mazkur nazariyaning boshqa bir ko‘rinishi "Manfaatdor shaxslar nazariyasidir (Stakeholder Theory). Unga ko‘ra, xar qanday kompaniyaning faoliyat yuritishidan maqsad kompaniyaga bevosita yoki bilvosita daxldor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar - aksiyadorlar, yollanma boshqaruv xodimlari, xizmatchilar, kontragentlar, davlat organlari turli xil guruhlarining bir-biriga zid maqsadlarini uyg‘unlashtirishdan iborat. Xususan, kompaniya foydani maksimal-lashtirishga intilibgina qolmasdan,
⁴ M.B.Xamidullin Konsepsiya postroyeniya natsionalnoy modeli korporativnogo upravleniya. Rqnok, dengi i kredit. № 5 son. 2007y
balki o‘z xodimlarining ijtimoiy ahvoli, atrof-muhitni muhofaza qilish va h.k. to‘g‘risida xam qayg‘uradi.
So‘nggi yillarda keng tarqalgan nazariya "Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish nazariyasi" xisoblanadi. Ushbu nazariya mualliflari shundan kelib chiqadilarki, mavjud mezonlar-foyda, rentabellik, ishlab chiqarish hajmi va xokazolarning birortasi xam moliyaviy tusdagi qarorlarning samaradorligini ko‘rsatuvchi umumlashtiruvchi mezon sifatida qaralishi mumkin emas. Bunday mezon:
a) kompaniya egalarining daromadlarini prognozlashga asoslanishi;
b) asoslangan, tushunarli va aniq bo‘lishi;
v) boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonining barcha jihatlari, jumladan mablag‘lar manbalarini izlash, investitsiyalash, daromadni (dividendni) taqsimlash uchun mos bo‘lishi kerak.
Hozirgi paytda daromadlilik va foydalilik konsepsiyasini yanada murakkab konsepsiya - "biznes qiymati" siqib chiqarmoqda. Ushbu konsepsiya o‘z ichiga biznesning an’anaviy bo‘limlarini (mol-mulk, aktivlar va h.k.) baholash bilan birga, dixotomik yondashuvga⁶ muvofiq, kompaniyada chiqarilgan barcha aksiyalarning qiymati orqali ifoda etiladigan kompaniyaning bozor kapitallashuvi kabi ko‘rsatkichni ham oladi. Bunda yirik korporatsiyalarda, ayniqsa yuqori texnologik kompaniyalarda, bozor kapitallashuvi ko‘pincha xaqiqiy aktivlar qiymatidan bir necha baravar ortib ketadi. Investorlar nuqtai nazaridan qaralsa, kompaniya egalari daromadlari joriy foydaning o‘sishidan emas, balki ular mulki bozor narxining oshishidan tashkil topadi. Ammo mazkur mezon doim xam amal qilavermaydi.
Birinchidan, ushbu mezon bo‘lajak daromadlar, xarajatlar, pul mablag‘lari va ularga bog‘liq tavakkalchiliklarga asoslangan.
Ikkinchidan, xamma kompaniyalar ham moliyaviy tahlilchilar tomonidan bir xil tushuniladigan bozor qiymatiga ega emas, xususan agar
kompaniya aktivlari birjada kotirovkalanmasa, uning boz( qiymatini aniqlash qiyinchilik tug‘diradi (bu O’zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorining hozirgi rivojlanishiga xos).
Uchinchidan, mazkur mezon aloxida xollarda amal qilmasligi mumkin. Xususan, yakkaboshchilikka asoslangan yoki kam sonli mulkdorlar tomnidan boshqariladigan kompaniyalarda bunday xol kuzatiladi, yani ular uzoq kelajakda o‘ta yuqori dividendlar olish niyatida kapitalni yuqori tavakkalchilikka ega loyixalarga yo‘naltiradilar. Bunday kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan xatti-xarakatlar ularning investitsiyaviy faoliyatiga xos tavakkalchilik tufayli ma’lum darajada aksiyalar qiymatini pasaytirishi mumkin.
To‘rtinchidan, agar kompaniya oldiga o‘z mulkdorlari uchun eng yuqori foyda olishdan boshqa vazifalar qo‘yilsa, mazkur toifa amal qilmaydi. Masalan, hayriya faoliyati va boshqa ijtimoiy maqsadlar ustuvorlik qiladi.
Beshinchidan, korporatsiya «fiktiv kapitali»ning o‘sishiga oshkoralik, obro‘, nufuz, imij, raqobatbardoshlik, strategiyaning mosligi va h.k.lar muayyan ta’sir ko‘rsatadi. Jahon tajribasining ko‘rsatishicha ushbu tushunchalar kompaniyaning bozordagi muvaffaqiyati uchun muayyan qimmatga ega bo‘lib, uning bozor qiymatini oshirish imkonini beradi.
Korporatsiyani boshqarishning ko‘proq asoslangan va ustuvor mezonlaridan biri kompaniya aksiyalari bozor qiymatini maksimallashtirishdir. Kapital bozorida xech qanday cheklovlar bo‘lmasa va qimmatli qog‘ozlar narxini belgilashda birorta kamsitish kuzatilmasagina, ushbu mezondan foydalanish mumkin, ya’ni bu yerda "talab-taklif" tamoyili to‘liq amal qiladi⁵.
Shunday qilib, quyidagi algoritm namoyon bo‘ladi:
Korporativ maqsad -- korporativ strategiyalarni baholash -- korporativ strategiyalarni moliyaviy ta’minlashning usul va mezonlarini aniqlash -- korporativ boshqaruvning moliyaviy mexanizmidan foydalanish -ko‘proq samarali moliyaviy dastaklar va usullarni tanlash.
"Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish" nazariyasidan kelib chiqilsa, aksiyadorlar daromadlarining o‘sishiga erishish asosiy korporativ strategiya va korporativ boshqaruv samaradorligini baholash mezoni sifatida qaralmog‘i lozim, unda korporativ boshqaruvning moliyaviy mexanizmini mazkur strategiyani moliyaviy ta’minlash nuqtai nazaridan ko‘rish mumkin
Korporativ strategiyalarni ta’minlashning moliyaviy dastaklari va usullarining to‘plami bir-biridan farq qiladi. Chunonchi, uzoq muddatli strategiyalarni amalga oshirishda, ya’ni moliyaviy resurslarga ehtiyoj belgilanib, pul oqimlari rejasi tuzilganda, quyidagilarni aniqlash lozim⁶:

1. 
   O’z va qarz kapitali nisbatini. Bunda korxonaning uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan moliyaviy siyosatiga jamg‘arish fondini kengaytirish kiritilishi va bunda asosiy urg‘u o‘z-o‘zini moliyalashtirishga berilishi kerak. O’z-o‘zini moliyalashtirish ushbu fondlarga yo‘naltiriladigan sof foyda ulushini belgilash orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, uzoq muddatli strategiyalarning moliyaviy ta’minoti usullari ro‘yxatiga vaqtincha bo‘sh mablag‘larni ularni in-flyatsiyadan saqlash xamda ko‘paytirish maqsadida moliya bozorlarida joylashtirish ham kiritilishi kerak. Buning uchun moliyaviy vositachilar tarkibini belgilash zarur, bu tarkib vaqtincha bo‘sh mablag‘larni joylashtirish tavakkalchiligi minimal bo‘lishi uchun yetarlicha diver-sifikatsiyalanishi darkor.
   
2. 
   Agar moliyaviy resurslar manbasi sifatida investitsiya loyixasini kreditlash qabul qilingan bo‘lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun ochiladigan va kreditni qoplashni ko‘zda tutadigan uzoq muddatli kredit liniyasi to‘g‘risida bitim tuzish lozim.
   

3. 
   Kreditni qoplash tamoyillari korxonaning moliyaviy ahvolini, pul mablag‘larining joriy va istiqboldagi qiymatini, kreditni qoplash shartlarini qayta qurib chiqish imkoniyati hisobga olinishi kerak.
   
4. 
   Agar moliyalashtirishni aksiya va obligatsiyalarni qimmatli qog‘ozlar bozorida joylashtirish hisobiga amalga oshirish ko‘zda tutilayotgan bo‘lsa, u holda investorlar doirasini va korporatsiya obrusini oshirish uchun reklama kampaniyasi budjetining eng yuqori darajasini aniqlash talab etiladi.
   
5. 
   Aksiyadorlik jamiyatlari uchun strategiyalar moliyaviy tusga ega bo‘lishi va aksiyalar kurs qiymatining oshishida ifodalanishi mumkin. Bu holda moliyaviy dastaklar qatoriga foyda va dividendlar kiritiladi, dividendlar hamda sof foyda miqdorlarining o‘sishini ta’minlashning moliyaviy usullari esa chiqimlarni kamaytirish va ishlab chiqarish rentabelligini oshirish bo‘yicha tadbirlardir.
   

Agar korporativ strategiya yangi jihozlarni sotib olishdan iborat bo‘lsa, moliyaviy ta’minot usullari qatoriga uzoq va o‘rta muddatli moliyalashtirish usuli sifatida lizingni kiritish mumkin.