Bob. Geoekologik muammolar

2.2.Geoekologik ekspertiza

Ekologik ekspertizalar - korxonalar, binolar va boshqa inshoatlarni qurish bo‘yicha loyiha va loyihagacha bo‘lgan materiallarda predusmorit qilingan (nazarda tutilgan) tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga doir texnikaviy qarorlar va tadbirlarning to‘liqligini, ishlab chiqariladigan mahsulot sifatini, ekologik me’yorlar va qoidalar talablariga mosligini ogohlantiruvchi nazorat shaklidir.

1. “Ekspertiza” tushunchasining mazmuni va mohiyati. Ekspertiza termini lotincha “ekspertus” so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbek tilida “tajriba, sinov” ma’nolarini anglatadi. “Ekspert” esa tajribali degan ma’noni bildiradi. U biror sohada ekspertiza o‘tkazuvchi mutaxassisdir. Umumiy ma‘noda ekspertiza maxsus bilimlarni talab qiladigan masalani asoslangan xulosa berish uchun tadqiq qilishdir.

Geografik ekspertiza deganda loyihalanayotgan korxonaning tadbirning atrof muhit talablariga mos kelish – kelmasligini aniqlash, yoki iqtisodiy taraqqiyot rejalari asosida tabiat muhofazasi dasturlarini tabiiy muhitni asrashni ta‘minlash maqsadida muvofiqlashtirish tushuniladi.
Ekologik ekspertiza atrof muhit muhofazasini nazorat qilishning tarkibiy qismini tashkil etadi va atrof muhitning biologik qismiga ta’sirini baholashni anglatadi. Ekspertiza muayyan tanlangan hudud miqyosida mo‘ljallangan (rejalashtirilgan) xo‛jalik kompleksining xayotiy muhitga, tabiiy resurslarga va kishilarning salomatligiga ta’sirini baholashdir.
Ekologik ekspertiza texnologiya (texnika)ning, korxonalar loyihalarining va tabiatni o‛zgartirish loyihasining ekspertizalarni qaralayotgan hudud uchun bir – biriga bog‘liq holda, birgalikda tahlil qiladi, turli kattalikdagi ekotizimlarni, ba’zan esa butun biosferaning tahlilini o‘z ichiga oladi. Ekologik ekspertiza iqtisodiy va noiqtisodiy ko‘rsatkichlarda ifodalanadi hamda ekologik qonunlar, qoidalar va tamoyillarga, shuningdek ekologik nomativlarga asoslanadi.
Geografik va ekologik ekspertiza bir – biriga hamma jihatda bir – biriga yaqin va bir – birini taqoza qilishni e‘tiborga olib “ekologik – geografik ekspertiza” deyiladi.
Ekspertiza ilmiy tekshirik yoki loyihalash institutlari tomonidan taklif qilinayotgan loyihalarni o‘rganish va ularni amalga oshirish maqsadga qanchalik muvofiq ekanligini aniqlab, chuqur asoslangan xulosa berishdan iboratdir.
Ekspertiza turli darajalarda amalga oshiriladi: davlat ekspertizasi, ilmiy – jamoatchilik ekspertizasi, vazirliklar ekspertizasi, Davlat fan va texnika qumitasi ekspertizasi va shu kabilar. Ekspertiza O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qumitasi tomonidan belgilanadi. Mazkur qo‛mitada ekologik – geografik ekspertiza boshqarmasi faoliyat ko‛rsatadi.
Taklif qilinayotgan loyixaning mazmuni, qanday tadbirlar amalga oshirilishiga qarab, shu sohaning yetakchi mutaxassislari u bilan tanishib chiqib, o‘z mulohazalarini bildiradilar. Masalan, kimyo sanoatining korxonasi qurilish loyihasi ekspertizaga topshirilgan bo‘lsa, u holda muxandis kimyogarlar, biologlar, ekologlar, geograflar, o‘rmonchilar, iqtisodchilar, iqlimshunoslar, xuquqshunoslardan iborat guruh tuziladi va ular loyiha bo‘yicha o‘zlarining takliflarini tayyorlaydilar. Shuningdek, suv ombori quriilish, yirik sug‘orish inshoatlari, elektr stantsiyalari va boshqa qurilish ob’ektlarining loyihalari ham mutaxassislardan tashkil etilgan guruhning ekspertizasidan o‘tkaziladi.
3. Ekspertiza bo‘yicha o‘tkaziladigan ishlarning muddati va mazmuni. Ekspertiza uchun zarur bo‛lgan ma’lumotlar. Loyiha ekspertizasi mo‘ljallangan qurilishning ishlab chiqilgan me’yoriy asosi yoki mavjud namunalar bilan qiyoslangan holda ekologik – ijtimoiy – iqtisodiy samaradorligini aniqlashga qaratiladi. Bu ekspertizanig ekologik qismida qurilish mo‘ljallangan korxonaning ishga tushirilganidan keyingi davrda o‘zining atrof muhitiga extimol qilingan ta’siri baholanadi. Loyiha ekspertizasida mo‛ljallangan ob’ektning qancha vaqt davomida ishlashi ham albatta e’tiborga olinishi lozim.
Loyihalar umumiy ekspertizasining bir qismini korxonalar loyihasining ekologik ekspertizasi tashkil etadi. Ekspertiza loyihasi amalga oshirilmasdan avval boshlanadi, keyinchalik korxona ishga tushgach ham davom etaverishi mumkin, chunki uning quvvati o‘garishi, yangi sexlar ishga tushirilishi yoki texnologik jarayonlar takomillashishi mumkin. Yangi mahsulotni ishlab chiqarish ham ekspertiza o‘tkazishni talab qiladi. Ekspertizani o‛tkazish muddati loyihaning murakkablik darajasiga bog‘liq, shuningdek kerakli hujjatlar va qo‘shimcha ma’lumotlarni topish ham ma’lum vaqt talab qiladi. Tekshirik ishlarining tezda bajarilishi, unga jalb qilingan mutaxassislarning malakasiga ham bog‘liq.
Loyihani ekspertizadan o‛tkazishni qurilishi mo‘ljallangan suv ombori misolida ko‘rib chiqish mumkin. Loyiha bilan tanishish jarayonida suv omborining barcha parametrlari (maydoni, suv sig‘imi, foydali suv sig‘imi va boshq.), daryo vodiysining geologik xususiyatlari, qanday seysmik zonada joylashganligi, daryoning gidrografik xususiyatlarini, va boshqa tabiiy sharoit va resurslar to‛g‛risida ma’lumotlar kerak bo‘ladi. Shuningdek, daryo vodiysining barcha xildagi xaritalari ham ekspertlar kulida bo‘lishi lozim.
Ekspertizadan o‘tkazish davrida vodiydagi foydali qazilmalar, noyob tabiiy va tarixiy yodgorliklar, arxeologik topilmalar, mahalliy aholining ziyoratgohlari va boshqalar suv tagida qolib ketmasligi nazarda tutilishi lozim.
Loyiha materiallari va qo‘shimcha yig‘ilgan boshqa ma’lumotlar asosida suv omborining atrof muhitga ta’siri chuqur tahlil qilinadi va yaqin hamda uzoq muddatga mo‛ljallangan bashoratlar ishlab chiqiladi. To‘g‘onning zilzilarga, to‘lqinlarga bardoshliligi yana birbor tekshirilib, uni xaqiqiy baholash lozim. suvning qirg‘oq bilan o‛zaro ta’siri, uning turli tabiiy jarayonlar (qulash, surilma, jar, eroziyasi, sel va boshq.) natijasida buzilishi, suv ombori atrofida joylarning dam olish mintaqasiga aylanashi, uning oqibatlari, yuz berishi mumkin bo‘lgan jarayonlar baholanadi.
Ekspertizalar guruhiga jalb qilingan mutaxassislarning to‛liq fikri olingandan so‘ng, umumiy xulosalar ishlab chiqiladi. Xulosada suv omborining tug‘onini belgilangan joydan boshqa joyga ko‛chirish, taklif qilinishi, qurilish loyihasiga tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi, tegishli muxandislik inshootlari va ixota daraxtzorlari vujudga keltirilishi taklif qilinishi mumkin. Daryo vodiysiga quyiladigan soylar va umuman daryo havzasining tabiatini asrash bo‘yicha yo‘l – yo‘riqlar, tavsiyalar ishlab chiqiladi va loyihaga kiritiladi.
Ekspertlar guruhi olingan ma’lumotlar asosida asoslangan xulosaga keladi. Ekspertiza natijasiga qarabi loyixa qaytarilishi mumkin, bu holda u qayta ishlashga yuboriladi yoki qurilishga ruxsat berilmaydi.
Loyiha qabo‘l qilingan taqdirda uni amalga oshirishda ekspertiza tavsiyalariga asoslanish shart.
5. O‘zbekistonda ekologik – geografik ekspertiza va ularni amalga oshirish xususiyatlari. Ekologik – geografik ekspertiza unchalik uzoq tarixga ega emas. Hozirgi vaqtga kelib xo‘jalik loyihalarini ekspertizadan o‘tkazish 20 davlatda qonun bilan mustaxkamlangan.
Yuqorida ko‛rsatilganidek, O‘zbekistonda ekspertiza turli darajada amalga oshiriladi: davlat ekspertizasi, ilmiy va jamoatchilik ekspertizasi, vazirliklar ekspertizasi, Davlat fan va texnika qo‛mitasi ekspertizasi va boshq.
80 – yillarga qadar O‘zbekistonda qurilgan sanoat korxonalari ekologik – geografik ekspertizalardan o‛tkazilmagan. Shuning uchun aholi zich yashaydigan Chirchiq, Ohangaron, Farg‘ona vodiylarida sanoat korxonalarining salbiy ta’siri tufayli atmosfera havosi va suv havzalari boshqa rayonlarga nisbatan ko‘proq ifloslashgan.
Mustaqillik yillarida sanoat korxonalarini joylashtirish bo‘yicha ekspertiza qilish kafolatlangan. Ekologik – geografik ekspertizalarni o‘tkazishda o‘zbekistonlik mutaxassislar bilan bir qatorda chet ellik yetuk mutaxassislar ham jalb etilmoqda.
Ekspertiza korxonalarning qurilishidan tortib maxsulot berishga o‘tishi hamda faoliyat davrida ham to‘htovsiz davom ettiriladi. Chunki korxonaning ishlab chiqarish faoliyati belgilangan ekologik me’yordan chiqib ketmasligi lozim, chunki ma’lum darajada nazorat ortida bo‘lishi atrof muhit ifloslanishining oldini olishga yordam beradi. Jumladan, Talimarjon GRES, Asaka shahridagi yengil avtomobil, Qoravulbozordagi neftni qayta ishlash korxonalari va boshqa sanoat ob’ektlari chuqur ekologik ekspertizadan o‘tkazilgan. Ularning atrof muhitga ta’siri me’yoridan oshib ketmasligi kaoflatlangan.
Sanoat korxonalarini joylashtirishda hududning tabiiy sharoiti ayniqsa tabiiy komplekslarning xususiyatlariga katta e’tibor berilishi lozim. turli tabiat komplekslarida sanoat korxonalarini loyihalashtirishda hududning tabiat komponentlari va tabiiy sharoitlarining xususiyatlari atrof muhit holatiga, organizmlar hamda kishilarning salomatligiga zarar yetkazmasligi zarur. Bu masala oldindan to‛liq va atroflicha ham etilishi lozim.
Sanoat korxonalarini qurishdan oldin loyihaning tegishli mutaxassislar, shuningdek keng jamoatchilik orasida muhokama qilinishi uning yanada chuqurroq asoslanishiga, atrof muhitga yetkazadigan zararni olindindan bilishga imkon beradi.

Geokologik kartalar

Geoekologik kartalarni tuzish ko‘pgina hollarda ixtisoslashgan geografik kartalani tuzishdir. Hozirgi paytda atrof muhitning mavzuli kartalarini tuzish inson va tabiat munosabatlaridagi juda ko‘p masalarni qamrab oladi va shu sababli geoekologik kartalar deb atalishi mumkin.Mavzuli kartalarning bu toifasiga muhitning biotik komponentlari (o‘simlik va hayvonlar)ning ular yashaydigan muhitga munosabatini ifodalaydigan ekologik kartalarni ham kiritish mumkin.

Majmuali mavzuli kartalar guruhiga atrof tabiiy muhit kartalari ham kiradi. V.B.Sochavaning (1979) fikricha, atrof tabiiy muhit kartalari inson va u yashaydigan muhitning to‘g‘ri va aks aloqalarini grafik shaklda ifoda etuvchi yagona sistemadan tashkil topgan alohida sinfni hosil qiladi.
A.G. Isachenko va T.I.Isachenko (1978) atrof muhit kartalarni inventarizatsiya, resurs, baholash, bashoratlash va kompleks – rejalashtirish turlariga ajratadi.
Geografik qobiq o‘zida biologik, sotsial va texnikaviy sistemalarni mujassamlashtiradi. Bu sistemalar garchi biologik, sotsial – iqtisodiy geografik va texnikaviy fanlarning o‘rganish ob’yetlarini tashkil etsada, ayni paytda bu sistemalar biogeografik, sotsial–iqtisodiy geografik va muhandislik–geografik ekosistema-larning asosiy tiplarining elementlari hamdir. Bunga bog‘liq holda ko‘plab ilmiy fanlarga tarmoqlanadigan uchta geoekologik yo‘nalish hosil bo‘ladi. Ularning har birida geoekologik kartalarning monand turlari tarkib topgan yoki hosil bo‘lmoqda:
- organizmlarning, shu jumladan insonning yashash muhiti bilan o‘zaro aloqalarini ifodalaydigan bioekologik kartalar. Geobotanik, zoogeografik kartalardan tashqari geoekologik kartalarning bu turlariga inson ekologiyasi nuqtai nazaridan tibbiy – geografik, rekreatsion va boshqa turdagi kartalar kiradi;
- jamiyat va uning mavjudligi muhiti orasidagi o‘zaro aloqalarni ko‘rsatadigan sotsial- va iqtisodiy – ekologik kartalar. Geokologik kartalarningbu turiga mansub boGeokologik kartalarningbu turiga mansub bo kartalar juda ko‘p xil bo‘lib, unga demografik – ekologik kartalardan tortb yerlardan foydalanish kartalarigacha bo‘lgan kartalar kiradi;
- texnikaviy inshootlar va mexanizmlarning tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’sirini ifodalaydigan muhandislik – ekologik kartalar.
Xulosa
Geoekologik kartalarni tuzish – bu kop jihatdan ixtisoslashgan geografik kartalarni tuzishdan iborat.
L.Y.Smirnov (1992) geokologik kartalarni quyidagicha guruhlaydi:
Tabiiy sharotlarning bahosi kartalari aholini joylashtirish, yerlarni sanoat va qishloq xo‘jaligi uchun o‘zlashtirish, shahar, yo‘l, meliorativ qurilishni rejalashtirish uchun asos yaratadi. Bunday kartalarga, shuningdek, tuproqlarning sho‘rlanish, yerlarning erozion xavfi, ko‘pyillik muzloqlarning tarqalishi, tuproq sifati, chuchuk suvlar bilan ta’minlash, tibbiiy – iqlimiy kartalar va boshqa kartalar kiradi.
Stixiyaviy ofatlar xavfi to‘g‘risida ogohlantiruvchi kartalar aholi manzilgohlarini, aloqa yo‘llarini, shuningdek tug‘onlar, AESlar va boshqa mutakkab texnik inshootlarni loyihalashtirish uchun zarur. Bunday kartalarga zilzilalar ehtimoli bo‘lgan zonalarni, qor ko‘chkilari, sel, surilmalar, opirilmalarning tushish yo‘llari; suv bosadigan, yong‘in xavfi bo‘lgan, tufonlar va quyunlar rayonlari va boshqa kartalar mansub.
Tabiiy mihitning buzilishi kartalari ko‘pincha ekologik katralar deb ham ataladi. Bunday kartalarda suv va atmosfera orqali sanoat va maishiy chiqindilarning hududlarda tarqalishi, zaharli moddalarning chiqarilishi,foydali qazilmalarni qazib chiqarish natijasida tabiatning buzilishi va va ifloslanishi yongiinlar tufayli zarar langan o‘rmonlar, o‘rmonlarning sanitariya holati, ekologik vaziyatlar va boshqa hodilar ko‘rsatiladi.
Tabiat muhofazasi kartalari ikkita asosiy variantlarda: a)muhofaza qilinadigan hududlar (noyob o‘simliklar va hayvonlar muhofaza qilinadigan qo‘riqxonalar, zakazniklar, milliy bog‘lar, tabiiy va madaniy yodgorliklar) kartalar va d) tabiiy sharoitlarni saqlashga doir rejalashtiriladigan tadbirlar ko‘rsatiladigan kartalar ko‘rinishida tuziladi.
Tabiatni muhofaza qilish va yerlarni optimallashtirish kartalari meliorativ ishlarni, yerlarni zaxini qochirish va sug‘orish, eroziyaga qarshi tadbirlar o‘tkazishga tayyorlanish, toshqinlardan himoyalanish, rekretsiya, oqimni tartibga solish, o‘simlik qoplamini tilashga doir ishlarni rejalashtirish va loyihalashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Odatda tabiiy muhitni optimallashtirishga ga doir harakatlar ekologik vaziyatni yomonlashuvi bilan tugagan, ba’zn jamoatchilik jalb qilingan bahs-munozalarga sabab bo‘lgan hollarda tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish va oqibatlarini