Боб. Бизнес субъекти, ундан манфаатдор тарафлар ва

2.4.
 
§. Бизнес ташкилотлари уюшмалари.
Бозор иқтисодиёти шавқатсиз рақобат курашлари асосида амал қиладиган 
иқтисодий тизим ҳисобланади. Бозордаги вазият тез ўзгарувчан бўлиб, ушбу 
ўзгаришглар кичик бизнес субъектларининг ҳолатига ўз таъсирини
ўтказади. 
Натижада ушбу ўзгаришлар таъсирида улар қийин иқтисодий аҳволга тушиб қолиши 
мумкин.
Бизнеснинг қийин аҳволга тушиши нафақат бизнесмен учун, балки меҳнат 
жамоаси, давлат ва жамият учун ҳам салбий оқибатлар келтириб чиқаради.
Биринчидан, бизнесмен ўз мулкидан ажралади. У иқтисодий қийинчилиги 
сабабини ўзидан эмас ташқаридан қидиради, яъни ўзининг аҳволи учун давлат 
сиёсатини ёки рақобатчисини, ёхуд меҳнат жамоасини айблайди.
Иккинчидан, ишсизлар сони кўпайди, натижада давлатнинг ижтимоий ва 
иқтисодий юки кўпаяди. Чунки ишсизларни иш билан таъминлаш ва уларга 
ишсизлик нафақаси тўлаш муаммолари юзага келади. Бу давлатга қўшимча 
ижтимоий ва иқтисодий юк бўлиб ҳисобланади.
Учинчидан, давлат бюджети даромади камаяди. Бизнес ташкилоти ўз 
фаолияти натижасидан оладиган даромадини бир қисмини солиқ сифатида давлат 
бюджетига тўлаб беради. Корхонанинг бозорда касод (инқироз)га учраши 
натижасида бюджетга келадиган солиқ тушуми йўқолади.
Тўртинчидан, бозорда тақчиллик пайдо бўлади. Бизнес ташкилоти бозор ўз 
фаолияти натижасида маҳсулот ёки хизмат етказиб берган, лекин унинг инқирози 
ушбу маҳсулот ва хизматларни бозорда камайишига олиб келади.
Натижада бозорда юзага келган тақчиллик нарх
-
навонинг ўсишига сабаб бўлади.
Бешинчидан, инфляция миқдори ошади. Бозорга бизнес та
ш
килоти томонидан 
етқазиладиган маҳсулот ва хизматлар камайиши эвазига содир бўлган нарх ўсиши 
инфляция миқдорининг ўсишини тезлаштиради.
Ушбу ҳолатларни олдини олиш тадбиркорлик субъектларида ўз 
фаолиятларини ягона тизим асосида ташкил этиш заруриятини келтириб чиқаради. 
Ушбу ҳаётий заруриятни тартибга солиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси 
қонунчилигида
тадбиркорлик фаолияти субъектларига ўз бизнесини юритиш учун 
маълум бир ҳуқуқлар берилган ва уларни ҳимоя қилиш тизими яратилган. 
Тадбиркорлик субъектлари:
У қонун ҳужжатларида тақикданмаган ҳар қандай фаолиятни амалга 
ошириши;
У юридик шахс бўлган бошқа тадбиркорлик субъектларининг муассислари 
(иштирокчилари) бўлиши;
У мулк ҳуқуқи асосида ўзига тегишли бўлган мол
-
мулкка эгалик қилиш, 
ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиши;
У ўз фаолияти йўналишларини, товарлар (ишлар, хизматлар) етказиб 
берувчиларни 
ва 
ўз 
товарларининг 
(ишларининг, 
хизматларининг) 
истеъмолчиларини мустақил равишда танлаши;
У монопол корхоналардан ташқари барча субъектлар тадбиркорликдан 
чекланмаган миқдорда даромад (фойда) олиши;
У ўз товарларини (ишларини, хизматларини), ишлаб чиқариш 
чиқиндиларини бозор конъюнктурасидан келиб чиқиб, мустақил равишда 
белгиланадиган нархлар ва тарифлар бўйича ёки шартнома асосида реализация 
қилиши;

---

У барча ишлаб чиқариш харажатларининг ўрни қопланиб, солиқлар ва 
бошқа мажбурий тўловлар тўланганидан кейин қолган даромадни (фойдани) эркин 
тасарруф этиши;
У кредитлар олишга, бошқа юридик ва жисмоний шахсларнинг пул 
маблағларини ҳамда ўзга мол
-
мулкини шартнома шартлари асосида жалб этишга, 
шу жумладан биноларни, иншоотларни, ускуналарни ва ўзга мол
- 
мулкни олишга ва 
(ёки) текин, ижарага (лизингга) олишга ҳамда уларни тадбиркорлик фаолиятини 
амалга оширишга йўналтириши;
У ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириши;
У хорижий банкларда ҳисоб рақамлар очиши.
Шунингдек, тадбиркорлик субъектлари ўз
фаолиятларини
мувофиқлаштириш, шунингдек ўз ҳуқуқлари ва манфаатларини ифода этиш ҳамда 
ҳимоя
қилиш мақсадида нотижорат ташкилотлар бўлган ассоцация (уюшмалар, 
иттифоқдар)ларга ва бошқа бирлашмаларга бирлашиши мумкин. Тадбиркорлик 
фаолияти субъектлари бирлашмалари республика аҳамиятига эга ва маҳаллий 
бирлашма, уюшма шаклида ташкил этилиши мумкин.
Дунё иқтисодий ривожланиши тарихига назар солинса, қадимдан турли касб 
эгалари ўз бизнесларини ҳимоя қилиш учун ҳамкасблари ҳамда бошқарув билан 
ҳамкорлик
қилиб келганлигини кўриш мумкин.
Қадимда
косиблар, қассоблар, нонвойлар, баззолар, савдогарлар, 
қандолатчилар уюшмалари ва халқаро савдо учун карвон ташкил этиш 
механизмлари мавжуд бўлган. Улар раҳбарлари касб эгалари муаммоларини 
биргаликда ҳал қилиш, қийин вазиятларда бир
-
бирини қўллаб
-
қувватлаш ҳамда 
давлат раҳбари билан сиёсат ишлаб чиқишни ташкил этган.
Замонавий бизнесдан бозорда барқарор фаолият юритиш ва унинг 
ўзгаришларига бардош бериш, мослашиш масалаларини баҳамжиҳатлик билан ҳал 
этиш учун юридик ва жисмоний шахслар томонидан ихтиёрийлик асосида бизнес 
ассоцациялар, яъни иттифоқ, бирлашма, палата, гильдия каби нотижорат 
ташкилотлари ташкил этилмоқда.
Тадбиркорлик субъектлари ўз фаолиятларини мувофиқлаштириш, шунингдек ўз 
ҳуқуқлари ва манфаатларини ифода этиш ҳамда ҳимоя қилиш мақсадида 
нотижорат ташкилотлар бўлган ассоциация (уюшма, иттифоқ)ларга ва бошқа 
бирлашмаларга бирлашиши мумкин. Ассоциациянинг асосий
турларига 
қуйидагилар киради:
•
концерн,
•
хўжалик бирлашмалари;
•
консорциум;
•
бизнес ҳамкорлик уюшмаси.