Bmi mavzulari banki va uni bajarish bo`yicha uslubiy tavsiyalar

Adabiy tanqidchilik taraqqiyoti 
Ilk adabiy-tanqidiy qarashlar
 
 
Tanqidchilik taraqqiyoti 
Sho’rolar davri adabiy 
tanqidchiligi 
Mustaqillik davri adabiy tanqidchiligi
Modernizm va adabiy tanqid 
Shakily-uslubiy izlanishalar 
haqidagi qarashlar 
Oshkoralik davri adabiy 
tanqidchiligi 
Adabiy tanqiddagi o’zgarishlar 
Tanqidchilikdagi turfa xil 
fikrlar 

---

zarradas tanqidiy fikr xam mjodkorga nashtarday qotadi. Chunki unga xar bir asari xudi 
vujudining bir bo’lagiday, farzaididay ko’rinadi. Ammo o’quvchilvrga taqdim qilingan asar 
adabiyotning mulkisanaladi. Bu mulk odamlarning didiga, fikriga ziyon yetkazmasligi shart. 
Adabiy tanqidchilik esa elning adabiy saviyasi uchun o’ziga xos ximoyachi sanaladi. Shuning 
uchun u bazi ijodkorlarning diliniog’ritadi. Ayrimlarini esa elga tanilishiga sababchi bo’ladi 
.Adabiy tanqidchilikning madaniy jamiyatdagi o’rni, vazifasi Ayni shu Bilan belgilanadi
Keyingi davr adabiy tanqidchiligi tilga olingan yangiliklardan tashqari, u faqat 
adabiyotshunoslik bilan cheklanmay, tarixshunoslik, jamiyatshunoslik, siyosatshunoslik 
unsurlarini o’ziga singdirdi. Xususan, Fitrat, Cho’lpon, Usmon Nosirlar ijodi xususida 
yaratilgan tadqiqotlarda shu hol ko’rinadi. Umuman, keyingi yillar tadqiqotlarida shunday 
yondashish yetakchilik qilyapti. 
Fitrat ijodini to’lii; tadqiq etishga 80-yillarning yarmi, aniqrog’i, 1987 yildan kirishildi. 
Bu davr fitratshunoslikda yangi bosqich щisoblanadi. I.Sulton, O.Sharafiddinov, E.Karimov, 
B.qosimov, B.Nazarov, N.Karimov, U.Normatov, AAliyev, N.Vladimirovna, Sh.Turdiyev, 
S.Mirvaliyev, B.Do’stqorayev, H.Boltaboyev, I.Ganiyev va boshqalarning tadqiqotlarini bu 
borada yozilgan salmoqli ishlar sifatida ko’rsatish mumkin. Bu yangi davrda tadqiqotlar 
asosan uch yo’nalishda olib borildi: 
a)Fitratning tarjimai holini tiklash; 
b)asarlarini nashr ettirish va dastlabki tadqiqotlarni amalga oshirish; 
v)uning ijodini muayyan masalalar yuzasidan o’rganish. Cho’lpon, Usmon Nosirlar 
ijodiga yendashish ham shu tariqadir. 
Ma’lumki, yozuvchi-tanšidchi ma³oratining o’ziga xos ilmiy –
nazariy masalalarini o’rganish ja³on adabiy tanqidchiligi va adabiyotshunoslik ilmida 
doimo mu³im o’rin tutib kelgan. Chunki Dunyodagi mash³ur yozuvchilar badiiy ijod bilan 
birga adabiyotshunoslik va tanšidchilik ilmining nazariy ³amda amaliy masalalari bilan ³am 
muntazam shu¾ullanishgan. 
O’zbek tanšidchiligi tarixiga nazar solsak, Navoiy, Bobur, Furšat, Abdulla Qodiriy, 
Cho’lpon, Fitrat, Mašsud Shayxzoda, Mirtemir kabi mash³ur so’z san’atkorlari ³am badiiy ijod 
jarayonining o’ziga xos ji³atlari ³amda adabiy – tanšidiy fikrlar bayon etib risolalar va ko’lab 
ilmiy tanšidiy mašolalar yozganlar. Yozuvchi-tanšidchi ma³orati xususida turli xil ilmiy 
nazariy fikrlar bor. Yozuvchi tanšidchiligi badiiy ijod, adabiy ³ayot mu³it muammolarini 
asosan publisistik talšin etib, barcha ikir-chikirlarni o’z ichiga šamrab oladi, Yozuvchi 
tanšidchiligini keng ko’lamda rivojlantirish zarurki, bu badiiy ijodning ravnašiga ijobiy ta’sir 
ko’rsatadi. 
Adabiy tanqid hozirgi adabiy jarayon bilan hamnafaslikda shiddat bilan rivojlanib 
borayotganligini yaratilayotgan ilmiy risolalar, adabiy tanqidiy maqolalar, adabiy portretlar va 
tadqiqotlar orqali ko’rishimiz mumkin. Hozirgi o’zbek she’riyati, nasri va dramaturgiyasining 
taraqqiyot tendensiyalari, yetakchi tamoyillari qator o’zbek munaqqidlari tomonidan har 
tomonlama chuqur o’rganilayotganligini U.Normatov, B.Nazarov, N.Xudoyberganov, 
A.Rasulov, Q.Yo’ldoshev singari olimlarning yaratgan qator risolalari orqali kuzatamiz.
Ustoz munaqqidlardan O.Sharafuddinovning «Ijodni anglash baxti» (2004), «Dovondagi 
o’ylar» (2004) kabi risolalari; professor U.Normatovning «Qodiriy bog’i» (1994), «Qahhorni 
anglash mashaqqati» (2000), «Umidbaxsh tamoyillar» (2001), professor A.Rasulovning 
«Tanqid, talqin, baholash» (2006), «Ilmu g’aribani qo’msab» (1998), «Iste’dod va e’tiqod» 
(2000); professor B.Sarimsoqovning «Badiiylik asoslari va mezonlari» (2004); I.Haqqulovning 
«Badiiy so’z shukuhi», «Zanjirband Sher qoshida», «She’riyat ruhiy munosabat», «Tasavvuf va 
she’riyat»), «Abadiyat farzandlari», «Irfon va idrok», «Tasavvuf saboqlari», «Ahmad Yassaviy», 
«Kim nimaga tayanadi» (2006) kabi qator ilmiy risolalari mustaqillik davrida yaratildi. 
Adabiyotshunos olimlar N.Rahimjonov, B.Karimov, I.Mirzayev, S.Sodiqov, A.Ulug’ov ham 
hozirgi adabiy jarayonning dolzarb muammolarini o’rganuvchi ilmiy tadqiqot ishlari, 
monografiya, adabiy tanqidiy maqolalari bilan hozirgi o’zbek tanqidchiligi ravnaqiga hissa 
qo’shib kelayotirlar. Xususan, adabiyotshunos I.G’aniyev «Fitrat va fitratshunoslik» masalalarini 

---

o’rganib, bu sohada sezilarli natijalarga erishayotgan bo’lsa, olim D.Quronov Cho’lponning 
poetik maHoratini o’rganuvchi fundamental tadqiqotlarini yaratdi; I.Mirzayev «Hozirgi o’zbek 
prozasida yangi badiiy tafakkur va taraqqiyot tamoyillari» (1991); A.Rahimov «O’zbek romani 
poetikasi» (1993); H.Boltaboyev «XX asr boshlari o’zbek adabiyotshunosligi va Fitratning ilmiy 
merosi» (1996); S.Sodiqov «Abdulla Qahhor ijodi va adabiy tanqid» (1997); B.Yo’ldoshev 
«O’zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligida uslub va mahorat muammolari» (2000); 
B.Karimov «XX asr o’zbek adabiyotshunosligida talqin muammosi» (2002) kabi yirik tadqiqot 
ishlarini yaratdilar. 
Hozirgi adabiy tanqid diqqat markazida yozuvchi shaxsi va ijodkorning burchi masalalari 
tahlil qilinmoqda. Respublika matbuotida E.Vohidov, A.Oripov, H.Do’stmuhammad, P.Qodirov, 
Nazar Eshonqul, Bahrom Ro’zimuhammad, Islom Hamro kabi ijodkorlar hozirgi adabiy jarayon 
tevaragidagi baxslarda ishtirok etib, o’z mulohazalarini bildirganliklari quvonarli holdir. 
«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi sahifalarida muntazam ravishda yoshlar she’riyati, 
nasri muammolari, hozirgi o’zbek hikoya va qissalariga xos uslubiy yo’nalishlar to’g’risida 
«Davra suhbatlari» o’tkazildiki, bunday baxslar jarayonida hozirgi adabiy jarayon muammolari u 
yoki bu darajada tahlil qilindi, xulosalar chiqarildi. 
Professor U.Normatov tomonidan yaratilgan «Umidbaxsh tamoyillar» nomli ilmiy va 
adabiy tanqidiy risolada o’zbek nasriga xos o’sish-o’zgarishlar chuqur tahlil qilingan. Zotan, 
mustaqillikka erishilgandan keyingi barcha sohalardagi kabi badiiy ijoddagi izlanishlar natijalari 
istiqlol talablariga muvofiq haqqoniy yoritilmasa, taraqqiyotning butun dunyo andozalariga mos, 
bozor iqtisodiyotiga asoslangan xuquqiy demokratik jamiyat qurish tomon yo’li, maqsadlari 
besamar bo’lishi mumkin. Shu bois, Xurshid Do’stmuhammad adabiy jamoatchilik diqqatini 
ijodkor shaxsiga, uning bugungi jamiyatimizda tutgan o’rniga, mavqyeiga qaratganligi bejiz 
emas.
1
Islom Hamro esa zamonamiz qahramonlari obrazlari publisistik asarlarda, ocherklarda 
haqqoniy, hayotiy bo’lishi, «soxta pafoslarga o’ralmay» tirik insonlarday tasvirlanishi, ularning 
ichki dunyosi, ruhiyati teran badiiy tahlildan o’tkazilishi zarurligini o’rinli ta’kidlagan edi. 
Yaxshi bilamizki, adabiy tanqidning taqriz, adabiy sharh, adabiy biografik ocherk, adabiy 
portret, badia, muammoli maqola singari janrlari mavjud. Ayni chog’da, tanqidda qadimdan 
uchta uslubiy yo’nalish bo’lgan: falsafiy, ilmiy publisistik va shoirona. Bugungi kunda ana shu 
barcha uslubiy yo’nalishlar o’zbek tanqidchiligi tevaragida adabiy jarayonning muhim 
muammolarini tahlil va talqin qilishga yo’naltirilganligi bilan diqqatga sazovor.
Taniqli tanqidchi, f.f.d., professor Norboy Hudoyberganov mustaqillik davri o’zbek 
adabiyoti, xususan, tanqidchiligi taraqqiyoti bilan bog’liq muammolarni tahlil qilib: «Tanqidchi 
hech qachon yozuvchi va badiiy ijod saviyasini oshirishga qodir emas, bunday vazifani 
bajarishga safarbar etilmaydi, faqat ta’sir ko’rsatishi mumkin», - degan fikrni ilgari surib, 
mustaqillik davri o’zbek tanqidchiligining adabiy jarayonga, badiiy ijod ravnaqiga ta’siri sezilarli 
darajada emasligini kuyunib yozadi. Bugungi adabiy tanqid «har yili bir necha yuzlab emas, 
minglab she’rlaru dostonlar, hikoyalar, qissalar, hatto romanlarni do’ndirib, ularning aksariyatini 
ham poytaxtdagi ham viloyatlardagi nashriyotlarda; shuningdek, hozir respublikamizda 
chiqayotgan sakkiz yuzga yaqin gazetalar, jurnallarda chop etiyotgani-yu, pirovardida bu 
boradagi sifatni emas, faqat sonu miqdorni rivojlantirayotgani...» kabi salbiy holatga ta’sir 
ko’rsata olayaptimi? – degan haqli savolni ko’ndalang qo’yib, bu borada jiddiy mulohaza 
yuritish vaqti allaqachon yetganligini to’g’ri ta’kidlaydi
2
. 
Shunga qaramay, adabiy tanqid adabiy jarayon muammolarin baholi qudrat tadqiqu tahlil 
qilishga intilib kelayotganligini O’zAS gazetasining 2005 yil may sonidagi, «Jahon adabiyoti» 
jurnali sahifalarida 2005-2006 yillarda bo’lib o’tgan baxs-munozaralar misolida kuzatish 
mumkin.