Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

 
 
 
 
 
 
1
И.А.Хасаншин, А.А.Кудряшов, Е. В. Кузьмин, А.А. Крюкова. Цифровая экономика. М.: Горячая линия – 
Телеком, 2019, 287 с. 

---

74 
КОМПАНИЯНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖАВОБГАРЛИГИ: AМЕРИКА 
ҚЎШМА ШТАТЛАРИ НЕФТ СЕКТОРИ БЎЙИЧА ТАДҚИҚОТ 
ҲОЛАТЛАРИ 
 
Наврузов Д.И. – ОБМ тингловчиси
 
Ушбу мақола корпоратив ижтимоий жавобгарлик масаласини ҳал қилади. 
Бир томондан, унинг таърифи ва ишбилармонлик дунёсидаги аҳамияти, бошқа 
томондан, корпоратив ижтимоий жавобгарлик кўп миллатли компаниялар ва 
хусусан Шимолий Aмериканинг учта йирик нефт компаниялари: Chevron, 
ExxonMobil ва ConocoPhillips компанияларидаги ролини ўйнайди. Ушбу мавзуни 
танлаш кўп миллатли компанияларнинг ҳозирги аҳволига боғлиқ. Бозорларнинг 
эркинлаштирилиши ва тартибга солинмаганлиги туфайли улар бутун дунё 
бўйлаб катта кучга ега бўлган бир пайтда, ушбу компанияларнинг роли ва у нима 
бўлиши кераклиги ҳақида мулоҳаза юритиш жуда муҳимдир. Греенпеаcе 
ҳисоботида (2018) ўқишимиз мумкин бўлганидек, йирик трансмиллий 
компаниялар штатлар ўзлари ишлаб чиққан қонунлар туфайли штатлар зарарига 
кучга эга бўлишди. Шундай қилиб, Халқаро Валюта Жамғармаси ва Иқтисодий 
Ҳамкорлик ва Ривожланиш Ташкилоти каби эркин бозор моделини ҳимоя 
қиладиган давлатлар, кўп миллатли ва институтлар ўртасида алоқа ўрнатилди. 
Бу фуқароларнинг ўзлари учун эмас, балки компаниялар учун фойдали бўлган 
сиёсатни келтириб чиқаради (Греенпеаcе, 2018). 
Греенпеаcе (2018) маълумотларига кўра, трансмиллий компаниялар улкан 
иқтисодий фойда олишади, улар ўзлари ўрнатган давлатга ҳам, ишчиларга ҳам, 
атроф-муҳитни муҳофаза қилишга ҳам сармоя киритилмайди, лекин чет елга 
олиб кетилади ва мақсадларда фойдаланилади. Бизда баъзи компаниялар қандай 
қилиб пулни яшириши, солиқларни тўлашдан бўйин товлаши ва қонунчиликка 
риоя қилмасликлари, нафақат унга рухсат берадиган, балки бир-бирларига 
қарши курашадиган давлатларнинг розилиги билан қандай йўл тутишларини 
кўрсатадиган мисоллар мавжуд. 
Йирик трансмиллий компанияларни жалб қилиш, уларга мамлакатда ўзини 
намоён қилиш учун барча турдаги солиқ имтиёзларини таклиф қилиш.
Ривожланаётган мамлакатлар солиқ имтиёзлари туфайли ҳар йили тахминан 
100 миллиард доллар йўқотиши тахмин қилинмоқда ва бу кўрсаткич йил сайин 
ошиб бормоқда. Бундан ташқари, ушбу буюк куч туфайли компаниялар экологик 
офатлар ва инсон ҳуқуқларининг бузилиши учун жавобгар бўлган тақдирда ҳам 
жазосиз қолишади, чунки энг кам таъминланган давлатларнинг фуқаролари 
ушбу адолацизликлардан ўзини ҳимоя қилиш учун воситаларга эга эмаслар.
Фуқаролар ҳеч қандай кучга эга эмаслар, шунингдек, уларнинг мамлакати 
ўз фойдасига қонун чиқармайди, шунинг учун аксарият ҳолларда кўп миллатли 
компаниялар ҳеч қандай оқибатларга олиб келмайди (Греенпеаcе, 2018). Шу 
нуқтаи назардан, кўплаб нодавлат ташкилотлар ушбу йирик компаниялар 
томонидан қилинаётган қонунбузарликларни қоралаб чиқишди, демак, бугунги 
кунда барча йирик халқаро компаниялар корпоратив ижтимоий жавобгарликни 
қўллаётганликларини намойиш этишга ҳаракат қилишмоқда.

---

75 
Шунга қарамай, унинг таърифи унчалик аниқ эмас, дунёда 
компанияларнинг ўрни қандай ва корпоратив ижтимоий жавобгарлик деб 
қараладиган нарсалар тўғрисида кўплаб назариялар мавжуд. Бошқа томондан, бу 
ерда ўтказилган ишларнинг ўзига хос таҳлили AҚШ нефт компанияларига 
қаратилган, чунки ҳозирги пайтда Қўшма Штатлар жаҳон гегемон кучига эга ва 
2008 йилги иқтисодий инқирозгача AҚШ нефтнинг 25 фоизидан кўпроғини 
истеъмол қилган дунё; у дунё аҳолисининг атиги 5 фоизига ега (Бермежо, 2011). 
Бундан ташқари, Además, Chevron, ExxonMobil ва Conoco Phillips дунёдаги энг 
йирик нефт компаниялари ўнталигига киради (Helman, 2015);
Корпоратив ижтимоий жавобгарлик концепциясини таҳлил қилиш учун 
ундан турли хил таърифлар ва таснифларни чиқариш учун мавжуд адабиётларни 
кўриб чиқиш амалга оширилади. Кейинчалик маълумотлар базаси нефт 
секторидаги корпоратив ижтимоий жавобгарлик ҳақида умумий маълумотни 
кўрсатиш учун ишлатилади. Тўрт ўлчов таҳлил қилинади: ижтимоий, меҳнат, 
атроф-муҳит ва корпоратив бошқарув; нефт компанияларининг қолган қисмига 
ва таҳлил қиладиган компанияларнинг умумий балларига қўшимча равишда. 
Учта нефт компаниясини таҳлил
қилишда қуйидагича методология мавжуд: биринчидан, уларнинг тарихи 
тасвирланган: веб-сайтда ўзлари тақдим этган маълумотлар ва бошқа 
ҳисоботларда тўпланган маълумотлар. Кейинчалик, компанияларнинг веб-
саҳифаларида тақдим этилган корпоратив ижтимоий жавобгарлик ҳисоботлари 
юқорида айтиб ўтилган тўрт ўлчов бўйича таҳлил қилинади. Учинчидан, унинг 
корпоратив ижтимоий жавобгарлик сиёсатини танқид қилиш биз мақолалар ва 
маърузаларда топишимиз мумкин бўлган маълумотларга ас
1
осланиб тўрт ўлчов 
билан боғлиқ ҳолда амалга оширилади. Ва ниҳоят, биз ҳар бир нефт 
компаниясининг иштирок этадиган чуқур ишини кўрамиз. 
Ҳар ҳолда, биз нефт компаниясининг мамлакат билан келиб чиқиши, у 
ҳақида хабар берилган ҳолат ва очиқ суд жараёни эволюциясини кўриб чиқамиз. 
Ушбу маълумотларнинг барчаси нефт компанияларининг ўз веб-сайтларидаги 
мақолалар ва улар ташқарисидаги журналлар ва ҳисоботлардан олинади. 
Тадқиқотнинг биринчи қисмида корпоратив ижтимоий жавобгарлик 
атамаси кўриб чиқилган: биринчидан, биз корпоратив ижтимоий жавобгарлик 
нима эканлиги тўғрисида ёзилган турли хил тушунчалар ва таърифларни кўриб 
чиқамиз. Кейинчалик, биз турли хил муаллифларга кўра корпоратив ижтимоий 
жавобгарлик тузилган баъзи ёндашувлар ва назарияларни кўрамиз. Кейин, II-
қисмда, биз нефт секторидаги корпоратив ижтимоий жавобгарликни умумий 
таҳлил қилишни бошлаймиз. Бунинг учун биз дунёдаги энг муҳим олтита нефт 
компанияларини таққослаймиз.
Ва ниҳоят, биз Chevron, ExxonMobil ва ConocoPhillips нефт компанияларига 
эътибор қаратамиз. Тўрт қисмдан иборат ҳар биридан таҳлил қилинади: 
компания тарихи, ўз веб-саҳифаларида жойлаштирилган корпоратив ижтимоий 
жавобгарлик ҳисоботлари таҳлили, ушбу ҳисоботларни танқид қилиш ва ниҳоят, 
1
Greenpeace (2018). Justice for People and Planet. Ending the age of corporate capture, collusion and impunity. 
Disponible en (Junio 2018). 

---

76 
улар аниқ бир ҳолат. Жавобгарларни айблаш: Эквадорда содир бўлган ва 
Chevron айбланаётган экологик фалокат; Индонезиядаги ExxonMobil иши ва 
инсон ҳуқуқларининг бузилиши; ва fracking туфайли Колумбиядаги 
ConocoPhillipsнинг ҳолати. Иш баъзи якуний хулосалар ва библиографик 
маълумотномалар билан якунланади. 
Корпоратив ижтимоий жавобгарлик нима ёки компанияларнинг 
жамиятдаги ўрни қандай эканлиги тўғрисида турли хил қарашларни 
кўрганимиздан сўнг, келишув йўқ деган хулосага келишимиз мумкин. 
Компаниялар қанча бўлса, шунча кўп корпоратив ижтимоий жавобгарлик 
таърифлари мавжуд, чунки уларнинг ҳар бири ўзларига тегишли бўлиши 
мумкин. Ушбу келишувнинг йўқлиги шуни англатадики, компаниялар нима 
қилиши керак ёки қилмаслиги кераклиги тўғрисида ҳам келишув мавжуд эмас. 
Йирик кўп миллатли бошқа мамлакатлардаги қилмишлари учун деярли 
тўлиқ жазосиз қолиш каби кўринади. Бундан ташқари, компаниялар 
принципларга риоя қилишади ва ихтиёрий равишда шартномалар имзолайдилар; 
шунинг учун кўп миллатли компаниялар учун оқибатлар кўп ҳолларда мавжуд 
эмас. Кейинчалик, нефт секторига умумий нуқтаи назардан, маълумотлар базаси 
бизга жуда катта ёрдам берди, чунки бу бизга секторнинг ишлашини турли 
ўлчамларда кўриб чиқишга имкон берди. Кўриб турганимиздек, таҳлил қилинган 
учта нефт компанияси Shell ёки BP каби бошқа йирик нефт компанияларидан 
пастда. 
Шунга қарамай, камроқ балл тўплаган нефт компаниялари ҳам бор. Нефт 
сектори миллиардлаб долларларни ҳаракатга келтиради ва унинг фаолияти 
одатда улар фаолият кўрсатадиган соҳаларда катта таъсирга эга, бундан ташқари, 
нефт захираларига эга бўлган мамлакатлар одатда ривожланаётган 
давлатлардир, бу кўп миллатли компаниялар фойдаланадиган нарсадир.
Aйниқса, учта нефт компанияларини таҳлил қилиш тўғрисида, биз учта 
умумий келиб чиқиши ва бир-бирига ўхшаш тарихга эга эканлигини кўрдик. 
Учаласи ҳам катта бирлашишларни амалга оширдилар, бу уларга катта ҳажмдаги 
бизнесни қамраб олиш орқали кўпроқ куч ва таъсирга эга бўлишга имкон берди. 
Бундан ташқари, ҳар учаласи ҳам ўзларининг корпоратив ижтимоий 
жавобгарлик ҳисоботларида атроф-муҳит, жамоалар ёки уларнинг ишчилари 
бўлишидан қаттий назар, барча ўлчовларга аҳамият берадиган бенуқсон 
кўрсаткичлар ҳақида хабар беришади.
Уччаласида ҳам катта миқдордаги маълумотларга эга веб-саҳифалар 
мавжуд, аммо уларнинг ҳеч бири ўзларидан кўра кўпроқ манбаларни тақдим 
этмайди, шунинг учун биз ушбу маълумотни тасдиқлай олмаймиз. Китобларда, 
журнал мақолаларида, шикоятларида, ташкилотларнинг ҳисоботларида ва 
бошқаларда, уларнинг ҳаракатлари улар айтгандек ҳурматга сазовор бўлмаган 
каби кўринадиган ҳолатларда кўп сонли маълумотларни топишимиз мумкин. 
Чуқур таҳлил қилинган учта ҳолат - бу учта нефт компаниясининг ҳар бири 
ривожланаётган мамлакатларда жамиятга қарши ҳаракатлар ёки масалан, атроф-
муҳитни ҳурмат қилмаслик учун очиқ бўлган бир нечта мисоллардан биридир. 
Уларнинг гаплари билан қилаётган ишлари ўртасидаги катта фарқ корпоратив 
ижтимоий жавобгарлик тушунчасини шубҳа остига қўяди, чунки агар улар 

---

77 
тақдим этган барча маълумотлар ёки уларнинг катта қисми ҳақиқатга тўғри 
келмаса, корпоратив ижтимоий жавобгарлик ҳисоботлари ва ҳисоботларини 
тайёрлашга арзийди. 
Эҳтимол, уларнинг имиджини бир қарашда ювиш ёки уларни қўллаб-
қувватлайдиган баъзи ташкилотлар ёрдамида ўз ҳаракатларини оқлаш учун. Бу 
шуни кўрсатадики, корпоратив ижтимоий жавобгарлик йирик кўп миллатли 
компанияларнинг салбий таъсирини тўхтатиш ўрнига, агар кимдир шикоят 
қилса, унга таяниш учун ҳимоя механизмини топиш орқали уларга фойда 
келтириши мумкин. 
Dowd ва Aba (2017) таъкидлаганидек, кўп миллатли одамлар аксарият 
ҳолларда жазосиз қолишдан фойда кўришади. Ҳукуматлар йирик кўп миллатли 
компаниялар риоя қилиши керак бўлган ва дунёнинг барча мамлакатларига 
ўтказиладиган стандартларни янада глобал тарзда қонунчилик билан чиқариши 
керак. Бундан ташқари, улар мажбурий бўлиши керак ва агар улар бажарилмаса, 
санкцияларга эга бўлиши керак. 
Шу тарзда, ушбу маколада кўрилган каби ҳаракатлар содир бўлмайди ва кўп 
миллатли компаниялар келиб чиққан мамлакатлар ва улар фаолият юритадиган 
мамлакатлар ўртасида бундай номутаносиблик бўлмайди.
1